ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ - ਗੁਰਬਚਨ ਅਤੇ ਸਤਨਾਮ ਢਾਅ ਨਾਲ Interviews - by Gurbachan and Stanam Dhah

pMjwbI swihq dw bhu-p`KI lyKk       swDU ibinMg

mulwkwqI: sqnwm isMG FwA

   kYnyfw Br dy lok swDU ibinMg nUM pMjwbI bolI dy JMfw brdwr dy nW nwl jwxdy hn[ pMjwbI dw jwixAW pihcwixAW lyKk hox dy nwl auh lMmy smyN qoN kYnyfw pMjwbI bolI dIAW jVHW p`kIAW krn dIAW koiSSW ivc l`gw hoieAw hY Aqy aus ny vIh swl XUnIvristI Aw& ibRitS kolMbIAw (XU bI sI) iv`c pMjwbI pVHwaux dw kwrj kIqw hY[ ijs qrHW AsIN swry AwpxIAW AwriQk loVW qy QoVW dy mwry prdysW nUM Awey hW, ausy qrHW swDU ibinMg vI au~nI vIh swl dI aumr iv`c Awpxy ipqw jI dy s`dy ’qy AwpxI mwqw jI Aqy Awpxy Coty Brw nwl kYnyfw AwieAw[ rotI rozI leI aus ny vI auh swry kMm kIqy ijhVy A`j nvNy Awey ieMmIgrYNt krdy hn[ bhuq G`t lok hn ijnHW nUM ienHW swrIAW qMgIAW qurSIAW ivcoN nw lMGxw ipAw hovygw[ swDU ibinMg iv`c Aqy dUjy lokW ivc &rk eynw hY ik auhny rwqo rwq AmIr hox jW Awpxw nW bxwaux leI h`Q pYr nhIN mwry[ jW Pyr ieh kih leIey ik bhuqy lokW vWg kMm kr ilAw qy irlYks hox leI do pYg ivskI lw ky sON igAw qy svyry Pyr kMm ’qy[ ie`k Gr bxw ilAw do swlW q`k ie`k hor nvW qy v`fw Gr bxwauxw auhdw SOk nhIN irhw[ Swied kuJ lok kihxgy Pyr auh AwieAw ie`Qy kI krn hY? quhwfy ies svwl dw jvwb hI AgilAW si&AW iv`c dyx dw Xqn kIqw igAw hY[ swDU ibinMg auh isrVI qy imhnqI ienswn hY, jo aunIH sO sqwht iv`c kYnyfw AwieAw[ mzdUrI krky, nwl XUnIvristI jw ky ifgrI kIqI, ijs kwrn aus nUM XU bI sI iv`c pMjwbI pVHwaux dw mOkw imilAw[

     auh bhu-ivDI lyKk hY[ aus ny qkrIbn pMdrW ikqwbW ilKIAW hn[ kuJ ikqwbW suKvMq huMdl qy hor lyKkW nwl rL ky ilKIAW hn Aqy kuJ Anuvwd vI kIqy hn[ aus ny kivqw lyK qy nwvl ilK ky pMjwbI swihq iv`c jwxkwrI BrpUr qy bhum`ulw vwDw kIqw hY[ auhdIAW swihqk rcnwvW pMjwbI dy mYgzInW dy nwl nwl kYnyfw AmrIkw dy AMgryzI dy keI sQwpq mYgzInW Aqy pwiksqwn dy rswilAW iv`c vI CpdIAW hn[ pr auh Awpxy Awp nUM lyKk nhI mMndw[ auhdw kihxw hY, “ilKxw myry leI pRwsY~s hY[” swDU ibinMg mW bolI pMjwbI nUM ijauNdw r`Kx leI, Awpxy siBAwcwr nUM sWBx leI Aqy AwriQk FWcy, ijs iv`c AmIr hor AmIr ho irhw qy grIb hor grIb ho irhw, bwry bhuq hI icMqq hY[ bI. sI. iv`c Pwrm kwimAW dI ho rhI lu`t qy bwkI kMm krn vwilAW leI vI pUrI hmdrdI r`Kdw hoieAw aunHW dI Awvwz vI bixAw[ A`j k`lH mW bolI pMjwbI nUM kYnyfw ivc dUjIAW bolIAW vWg mwnqw duAwaux leI jdo-jihd kr irhw hY[ A`j k`lH auh AwpxI jIvn swQx jgdIS, nUMh rozI Aqy pu`qr pRIq nwl ibRitS kolMbIAw dy Sihr brnbI iv`c rih irhw hY[ auhdy nwl hoeI Ku`lI g`l bwq dy kuJ AMS pwTkW leI pyS hn[

sqnwm isMG FwA:  swDU jI swihqk s&r bwry g`l krn qoN pihlW, Awpxy bcpn qy ipCokV bwry kuJ d`so?

swDU ibinMg    - myrw jnm izlHw kpUrQlw dy ipMf chyVU ’c dsMbr 1947 ’c hoieAw[ myry ipqw sR. AjIq isMG jI surgvws ho c`uky hn qy mwqw jI myry Coty vIr pwl kol ircmMf iv`c rihMdy hn[ pRwiemrI dI pVHweI mYN Awpxy ipMf dy skUl qoN kIqI qy hweI skUl rwmgVHIAw skUl PgvwVw qoN[ myrw bcpn vI Awm pMjwbIAW vWg qMgIAW qurSIAW nwl GuLidAW lMiGAw[

? kYnyfw Aaux dw sb`b ik`dW bixAW?

     - myry sbMD ivc ieh koeI myrI AwpxI cox nhIN sI[ myry qwieAw jI 1933 iv`c eyQy Awey sn qy myry ipqw jI 1960 iv`c[ mYN qy myrw Cotw Brw AwpxI mW nwl 1967 iv`c Awey[ myry qoN Cotw myrw iek Brw kuJ swl pihlW hI myry qwieAw jI dy prvwr nwl eyQy Aw igAw sI[ myrI BYx 1970 ivc Awpxy pirvwr nwl eyQy Aw geI[ hux swfw swrw pirvwr eyQy hI rihMdw hY[

? eyQy Aw ky pihlW pVHweI kIqI jW kMm?

     - myrw jIA qW pVHn nUM krdw sI pr Gr dy hwlwq ies g`l dI iejwzq nhIN sn idMdy[ so pihlW Aw ky AYbtsPorf dy PwrmW ivc kMm kIqw[ Pyr vYnkUvr qoN 450 ku iklo mItr dUr iek im`l ivc kuJ mhIny lwey qy Pyr eyQy nOrQ vYnkUvr im`l ivc kMm iml igAw[ kMm qoN bwAd mYN skUl jWdw pr kMm AOKw hox krky pVHnw vI AOKw sI[ Pyr 1970 dy SurU ivc mYnUM post AwiPs ivc kMm iml igAw[ ieh kMm imlxw vI myry leI iek idlcsp Gtxw sI[ audoN ies kMm nwloN im`l ivc izAwdw pYsy imldy sn[ post AwiPs dy kMm leI ieMtrivaU kr rhy ivAkqI ny mYnUM ies bwry pu`iCAw qW mYN ikhw ik mYN pVHnw cwhuMdw hW pr im`l dy kMm bwAd pVH nhIN huMdw[ aus Bly ienswn ny ibnW hor bhuqw kuJ pu`iCAW mYnUM nOkrI dy id`qI[ ieh kMm mukwblqn bhuq sOKw sI[ mYN hOlI hOlI pwrt-twiem pVHweI krdw irhw[ bI ey krn qoN bwAd mYN Pu`l-twiem skUl jw ky sweImn Pryzr XUnIvristI qoN 1986 dy AKIr ivc soiSAwlojI dI AY~m. ey. kIqI[ swl 1987 dOrwn XunIvristI AwP bI sI ivc pMjwbI cyAr sQwpq hoeI sI qy mYN au~Qy 1988 qoN lY ky 2008 q`k pMjwbI pVHweI hY[

? kYnyfw dy mu`Fly swlW dy Awpxy qjrby bwry kuJ d`so?

     - sqnwm jI mYN smJdw hW ik mYN bhuq hI idlcsp smyN eyQy AwieAw[ aus vyly kYnyfw dy pMjwbI BweIcwry dI rUp ryKw kuJ kuJ bdlxI SurU hoeI sI pr auhdy ivc bhuq kuJ pihlW dy BweIcwry vwlw mOjUd sI[ sdI dy SurU ivc Awey hoey lokW ivcoN kuJ ie`kw du`kw lok vI Ajy ijauNdy sn[ vYnkUvr ivc 1908 dw bixAW hoieAw gurdvwrw jo au~qrI AmrIkw dw pihlW gurdvwrw sI Ajy kwiem sI[ ipMf dy BweIcwry vWg lok iek dUjy nUM jwxdy sn[ mYN 1967 ivc AieAw sI qy pihly do FweI swlW dOrwn mYnUM purwxy BweIcwry nUM vI dyKx jwnx dw mOkw iml igAw[ ieh sB kuJ Agly do iqMn swl dy AMdr AMdr iblkul bdl igAw[ kwnUMn ivc hoeIAW qbdIlIAW kwrn 1970 dy SurU qoN v`fI igxqI ivc pMjwb qoN lok, Kws kr nOjvwn eyQy Awauxy SurU ho gey[ ies nwl pMjwbI BweIcwry ivc nwtkI p`Dr ’qy qbdIlIAW vwprIAW qy BweIcwry dw rMg rup bdl igAw[ ij`Qy pihlW pMjwbI mu`K qOr ’qy isrP bI sI ivc hI rihMdy sn hux swry kYnyfw ivc vsxy SurU ho gey[ ij`Qy pihlW pMjwbI mu`K qOr ’qy l`kV dIAW im`lW Aqy PwrmW ivc hI kMm krdy sn hux nivAW lokW ivc piVHAW iliKAW dI vD igxqI hox nwl hor kMmW kwrW ivc nOkrIAW krn l`gy[ ies sB dy Asr vjoN v`fy BweIcwry vloN nslvwd dy rUp ivc pRqIkrm hoieAw[ aus smyN dOrwn Awey qkrIbn swry lokW nUM hI iksy nw iksy rUp ivc ies nslvwd dw swhmxw krnw ipAw[ myrI pihlI ikqwb 'sony rMgI sVk' dIAW bhuq swrIAW kivqwvW qy jugqU nwvl dy kuJ ih`sy ies pihly smyN bwry bwq pwauNdy hn[

? nslI ivqkry bwry kuJ hor d`so?

     - nslI ivqkrw qW hmySw hI irhw hY pr s`qrivAW dy SurU iv`c jdoN Awpxy lok kw&I v`fI igxqI iv`c eyQy Awey qW nslI goirAW vloN bVI nPrq idKweI geI[ srI, ijhVI hux pMjwb qoN vI v`D pMjwb lgdI hY, au~Qy quirAW jWidAW nUM gory gwlHW k`F jWdy, Qu`k jWdy, D`ky mwr jWdy[ ie`Qy Awey purwxy lokW ny hOlI hOlI Awpxw QW bxw ilAw hoieAw sI qy Awpxy Awp nUM hwlqW Anuswr Afjst kIqw hoieAw sI[ auh kihMdy sn ik nvyN mMufy gorIAW nUM CyVdy hn ies krky lVweIAW huMdIAW hn[ pr nvyN muMfy isAwsI cyqnw vwly qy pVHy ilKy vI sn auhnW ny AwauNidAW hI Awpxy h`k mMgxy SurU kr id`qy[ jQybMd ho ky nslvwd dw ivroD kIqw[ hOlI hOlI smyN nwl &rk pYNdw igAw[ hux pihlW vwlI g`l nhIN pr Pyr vI AwpW ieh nhIN kih skdy hW ik ivqkrw ^qm ho igAw hY[ v`Kry v`Kry rUpW iv`c ieh Ajy vI kwiem hY Aqy smyN smyN AwpxI DOx cu`k lYNdw hY[ Ajy bhuq swrw kMm krny vwlw ipAw hY[ ij`QoN q`k jwqI p`Dr ’qy nslI ivqkry dw sbMD hY[ myrw qjrbw vI bwkIAW vrgw hI hY[  jdoN mYN 1970 iv`c vYnkUvr post AwiPs iv`c kMm krn l`gw qW k`lw pMjwbI hox krky bVy qlK qjrby hoey[ nqIjy vjoN kYnyfw iv`c Awpxy jIvn dy pihly ds pMdrW swl mYN Eprw hI mihsUs krdw irhw qy ies inSwny nwl jINdw irhw ik vwps muV jwxw hY[ kMm krn dy nwl nwl pVHweI krn ip`Cy vI myrw ie`k kwrn ieh sI ik pMjwb jw ky kwlj vgYrw iv`c nOkrI krn jogw ho jwvW[ pr XUnIvristI dy mwhOl ny qy kuJ eyQoN dIAW srgrmIAW dy Asr nwl mYN hOlI hOlI mihsUs kIqw ik jIvn ’c sMGrS qW hr QW hI krnw pYxw hY qy auh eyQy vI kIqw jw skdw hY[ mYN Pyr cyqn qOr ’qy ieh PYslw ilAw ik hux kYnyfw hI myrw mulk hY qy mYN eyQy hI rihxw qy iesy nUM vDIAw smwj bxwaux ivc Xogdwn pwauxw cwhIdw hY[

? soiSAwlojI dI mwstr quhwnUM l`gdw ik quhwfy kYrIAr iv`c jW ilKx Kyqr iv`c mddgwr swbq hoeI?

     - bhuq izAwdw[ jy mYN khW ik soiSAwlozI dI pVHweI ny myrw dunIAw nUM dyKx dw nzrIAw hI bdl id`qw qW A`q kQnI nhIN hovygI[ ivcwrW p`KoN jo kuJ mYN A`j hW auh soiSAwlojI qy Kws kr mwrksI ivcwrDwrw nwl sbMDq swihq pVHn kwrn hI hW[ ies Kyqr iv`c pVHn dI idlcspI Swied ies krky vI izAwdw sI ik swfy pirvwr iv`c pROgrYisv ivcwrW dw bhuq pRBwv sI[ myry qwieAw jI DMnw isMG dI drSn isMG knyfIAn nwl kwPI sWJ sI[ drSn isMG kYnyfIAn 1937 qoN 1947 qk kYnyfw rhy qW aus vyly myry qwieAw jI ny kwPI smW aunHW nwl eyQy ibqwieAw[ vwps Bwrq jw ky drSn isMG Awpxy sMGrS dy idnW ’c jdoN AMfr-grwauNf huMdy qW swfw Gr vI aunHW dI lukx vwlI ie`k QW huMdw sI[ ies qrHW myry ’qy bcpn qoN hI Acyq sucyq AgWhvDU ivcwrW dw pRBwv ipAw[ qy eyQy XUnIvristI iv`c soiSAwlojI dI pVHweI rwhIN mYN Awpxy aunHW ivcwrW nUM hor cMgI qrHW jwixAW[ iesy krky myrw AY~m. ey. dw QIss vI bI. sI. iv`c &wrm vrkr XUnIAn bwry sI[ so ies ivSy ny myrI sUJ iv`c hI vwDw nhIN kIqw ieh myrIAW swihqk koiSSW iv`c vI shweI hoieAw[

? swDU jI quhwfy Gr iv`c qW swihqk mhOl nhIN sI[ Pyr quhwnUM swihqk pRyrnw ik`QoN imlI?

     - mYN kih skdw hW ik mYnUM vDIAw swihq pVHn dI pRyrnw qW hweI skUl iv`c hI imLI[ auNJ ikqwbW dI g`l mYN quhwnUM d`sdw ik jdoN cOQI jW pMjvIN jmwq iv`c sI qW iek CotI ijhI ikqwb pVHI ijs iv`c ie`k khwxI prIAW bwry sI[ ijau hI mYN auh pVHI qW mYnUM AYsI lgn l`gI jo A`j qk kwiem hY[ PgvwVy hweI skUl iv`c kuJ ikqwbW pVHnIAW psMd krn vwly dosq imL gey qy kuJ sUJ vwly AiDAwpk vI[ fwktr swDU isMG ny swnUM kuJ smW pMjwbI pVHweI[ auh aus vyly do ku swl ieMglYNf ivc ibqw ky Awey sn qy bwkI AiDAwpkW nwloN v`KrIAW g`lW krdy sn[ aunHW dy pVHwey dw bhuq Asr hoieAw[ do swQI ividAwrQI krnYl mwn qy pRympwl syKoN KWdy pINdy GrW qoN sn qy nwl swihq dw SOk vI r`Kdy sn[ auh pMjwbI ihMdI dIAW khwxIAW nwvl qy rswly vgYrw ^rId lNYdy[ aunHW qoN bwAd mYnUM vI pVHn dw mOkw iml jWdw[ PgvwVy bWsW vwly bzwr ivc iek dukwn pqMg vycx vwilAW dI huMdI sI[ auh nwl ikqwbW pVHn nUM ikrwey ’qy dy idAw krdy sn[ mYN hr hPqy koeI nw koeI nwvl jW khwxIAW dI ikqwb ikrHwey ’qy lY ky pVH lYNdw[ dsvIN krn qk mYN pMjwbI ihMdI dy bhuq swry nwvlkwrW, khwxIkwrW nUM pVH ilAw sI[ jy mYN ieh khW ik pMjwbI swihq nwl myrI jwx pCwx ho geI sI qW myrw i^Awl hY Zlq nhIN hovygw[ pVHn dy myry SOk ny aurdU is`Kx dI B`uK pYdw kIqI[ dsvIN krn qoN bwAd ipMf dy ie`k isAwxy bMdy gurdws rwm, ijhnUM AsIN qwieAw kihMdy huMdy sI, qoN mhIny Br iv`c aurdU pVHnw is`K ky mYN aurdU dy keI lyKkW nUM vI piVHAw[

? swihqk pRyrnw jW swihqk lgwau qW quhwnUM hweI skUl qoN hI sI[ Pyr ilKx Kyqr iv`c Awaux dw sb`b kdoN qy iks qrHW bixAW? SurUAwq kivqw jW Pyr vwrqk qoN hoeI?

     - mYnUM l`gdw qusIN do iqMn svwl iek`Ty kr id`qy hn[ mYN quhwfy svwlW dw jvwb sMKyp iv`c dyx dI koiSS krWgw[ pihlW qoN hI myrw suBwA bhuq hI sMgwau iksm dw sI[ BWvyN hux kw&I &rk pY igAw hY[ idlcspI vwlI g`l d`sdW ik meI 1967 ivc gurb^S isMG pRIq lVI horW ny ie`k pRIq imlxI AMimRqsr krweI[ mYN pRIq lVI pVHdw huMdw sI[ myry mn iv`c qmMnW sI ik mYN aunHW swry v`fy swihqkwrW nUM imLW[ mY Awpxy ipMfoN Awpxy qoN QoVI v`fI aumr dy ie`k mMufy nUM nwl lY ky AMimRqsr cly igAw[ au~Qy swry v`fy v`fy lyKk qy sohn isMG Bknw vrgy dyS syvk Aqy soBw isMG vrgy ic`qrkwr Awey hoey sn[ mYN aunHW nUM swirAW nUM ie`k KUMjy bYT ky dyiKAw, suixAW pr myrw ihAW nhIN ipAw ik iksy nUM jw ky hYlo vI kih skW[ dUroN hI dyK sux ky Gr nUM Aw igAw[ ieMfIAw iv`c ipMf jW Sihr iv`c myry Awly duAwly pVHn pVHwaux vwlw mwhOl qW sI pr ilKx vwlw nhIN[ ilKx vwlw koeI vI ivAkqI myry sMprk ’c nhIN sI[ ies qoN bwAd CyqI hI AsIN kYnyfw Aw gey[ ieDr Aw ky mYnUM nwrQ vYnkUvr iek l`kVI im`l iv`c kMm imL igAw[ im`l smuMdr dy kMFy ’qy sI[ jdoN hweI-tweIf AwauxI qW im`l dy Q`ly vwly ih`sy iv`c pwxI Br jwxw qy Pyr jdoN tweIf Q`ly jwxI qW aus nwl dUr qk bUrw iKlHr jwxw[ myrw kMm sI l`kVI dw auh bUrw SvL nwl ie`kTw krnw[ au~Qy mSInrI dw bVw Sor Srwbw huMdw sI[ aus ih`sy iv`c mYN iek`lw hI rwq nUM kMm krdw sI[ jdoN mYN ieMfIAw huMdw sI qW ihMdI dIAW i&lmW dyKx dw bhuq SOk sI[ bhuq swry gwxy zubwnI Xwd ho gey sn[ ies Sor Srwby ny myry leI sMgIq ijhw pYdw krnw qW mYN ihMdI i&lmW dy gIq au~cI au~cI gwaux l`g pYxw[ kdy kdy Awp vI kuJ joVn dI koiSS krnI[ aunHW hI idnW iv`c pMjwb iv`c mogw goLI-kWf hoieAw sI[ aus Gtnw nUM m`uK r`K ky mYN ie`k kivqw ilKI ‘koeI vI A`QrU rovy nw’[ ies qrHW mYN kih skdw hW ik SurUAwq qW kivqw nwl hoeI[ ienHW idnW iv`c gurcrn rwmpurI, gurmyl is`DU, guridAwl kMvl qy suirMdr DMjl Awid nwl myl jol viDAw[ vYnkUvr iv`c 1973 iv`c swihq sBw bxI sI ijs dw pRDwn gurcrn rwmpurI, sk`qr suirMdr DMjl qy mYN KjwncI sI[ swihqk imlxIAW SurU ho geIAW[ hux myrw Awlw duAwlw ilKx pVHn vwilAW dw sI ijs ny mYnUM ilKx leI auqSwihq kIqw[ swihq iv`c mYN pihlW qoN hI rUp nwloN ivcwrW nUM v`D mh`qqw id`qI hY[ Awpxy ivcwrW dw pRgtw kdy kivqw, kdy khwxI, nwtk Aqy nwvl rwhIN vI krdw hW[

? qusIN ikhw ikqwbW pVHn dy nwl i&lmW dyKx dw SOk vI hweI skUl qoN hI ho igAw sI[ myrw svwl hY ik swfy pyNfU mwhOl iv`c nwvl khwxIAW pVHnIAW qy i&lmW dyKx dI s^q mnHwhI huMdI sI[ ikauNik lok socdy sn ik inAwxy ieh sB kuJ nwl ibgV jWdy hn pr qusIN …?

     - quhwfw svwl bhuq hI mh`qvpUrn hY[ drAsl pMjwbI iv`c pwTkW dI Gwt dI sm`isAw dI jVH iesy iv`c hI hY[ quhwfI g`l iblkul TIk hY pihlW lok iesy qrHW hI socdy sn, Swied A`j vI socdy hox[ ieh g`l isr& mwpy hI nhIN sI socdy sgoN skUlW dy mwstr vI iesy soc dy sn[ iesy krky mYnUM kdy vI rwmgVHIAw skUl dI lwiebRyrI iv`coN koeI nwvl jW khwxIAw dI ikqwb lY ky pVHn dw mOkw nsIb nhIN sI hoieAw[ mwstr qW skUl dy kMm leI hI fMfw k`FI r`Kdy sn[ mYN jo kuJ vI piVHAw, ijs qrHW quhwnUM ip`Cy d`isAw ik ikqwbW dUijAW ividAwrQIAW koloN auDwrIAW jW Pyr ikrwey ’qy lY ky hI pVHdw irhW[ hweI skUl pVHdy smyN myry ipqw jI kynyfw Aw gey sI[ Awpxy Awm krky bhuqw inAwxy ipqw qoN hI frdy hn[ swfw hweI skUl vI ipMf qoN dUr Sihr iv`c sI[ mWvW ikhVw inAwixAW dy mgr iPr skdIAW hn[ ies krky mYN Awpxy Awp nUM QoVw Awzwd mihsUs krdw sI pr cMgI g`l ieh vwprI ik ies AwzwdI nUM mYN Awpxw igAwn vDwaux leI lwieAw, nhIN qW ieh AwzwdI mYnUM p`uTy kMmI vI lw skdI sI[ iesy qrHW i&lmW bwry vI g`l hY[ quhwfy Awpxy vI h`Q bs kuJ huMdw hY[ bwkI g`l hY ik Bwvy koeI ikqwb hY jW koeI i&lm jW hux kMipaUtr hI lY lE, iehnW sB nUM AwpW cMgy pwsy vI vrq skdy hW qy mwVHy pwsy vI[ ikqwbW vWg hI bcpn iv`c dyKI pihlI i&lm ny AYsw jwdU kIqw ik A`j vI mYN swrI idhwVI tIvI dyK skdw hW[ pr Srq ieh ik qusIN kI dyKdy qy kI pVHdy ho[

? Pyr qW qusIN i&lmW dy irvIaUkwr vI bx skdy sI?

     - hW ieh g`l iblkul sMBv sI[ Asl ’c mYN qy suKvMq huMdl Awpxy prcy vqn leI kuJ i&lmW dy irvIaU ilKdy vI rhy hW[ s`qrivAw iv`c AMkur qy AwkroS nwl SurU ho ky ihMdI ivc smwijk nwbrwbrqw qy grIbI Awid nwl sbMDq bhuq vDIAw i&lmW bxIAW qy qkrIbn swrIAW i&lmW dyKIAW vI[ vYnkUvr vrgy Sihr iv`c rihx krky AMgRyzI hI nhIN hor vI zbwnW dIAW vDIAw iPlmW dyKx dw mOkw Aksr imldw rihMdw hY[ Awp vI kuJ AYjUkySnl vIfIE ilKx qy nwl ho ky bxwauN dI mOkw imilAw hY[ iPlmW dy SOk kwrn hI myrI pMjwbI ipCokV dy sB qoN v`fy k`d vwly AYktr Em purI jI nwl sWJ bx geI[ swfI virHAW dI sWJ hux gUVHI dosqI ivc bdl cu`kI hY[  

? quhwfy ikqwbW pVHn dy ruJwn bwry mYN hor jwnxw cwhuMdw hW[ Awpxy mn psMd lyKkW qy ikqwbW bwry d`so?

     - ijs qrHW mYN pihlW izkr kIqw hY ik ikqwbW dw SOk mYnUM bcpn ivc hI pY igAw sI[ SurU ivc mYN ikqwbW dI cox ivc bhuqw islYkitv nhIN sI huMdw[ iek qW ies nUM qusIN sUJ dI Gwt vI kih skdy ho qy imldIAW ikqwbW ivc cox vI G`t huMdI sI[ PgvwVy vwlI pqMgW dI dukwn ivcoN pMjwbI jW ihMdI ivc jo kuJ vI imldw sI, sxy ssqy jsUsI nwvlW dy auh sB kuJ mYN ct jWdw sW[ aus smyN ihMdI ivc pVHy twrjn bwry nwvl bVy rock lgdy sn[ pr ij`QoN q`k mYnUM Xwd hY myry ’qy sB qoN vD Asr jsvMq kMvl dy nwvl pUrnmwSI ny kIqw sI[ ieh ikqwb mYN Swied A`TvIN jmwq ivc pVHdy ny AwpxI BUAw dy Gr Cu`tIAW k`tx igAW pVHI sI[ myrI BUAw dI kuVI dw prwhuxw kwlj dw ividAwrQI sI[ ieh nwvl pVH ky l`gw ik ikqwbW dw koeI swfy Awpxy jIvn nwl vI sbMD hY jW ho skdw hY[ ijhVIAW bolIAW AsIN Awpxy ipMf lwglI veIN kMFy psU cwrdy Kud pwauNdy huMdy sW aus qrHW dIAW kuJ bolIAW ikqwb ivc ilKIAW hoeIAW dyK ky, pVH ky swihq bwry iek iblkul v`KrI iksm dw Aihsws mn ivc pYdw hoieAw[ mYnUM keI vwr lgdw hY ik myrw AwpxI mW-bolI pMjwbI nwl irSqw kwiem krn ivc vI Swied ies nwvl ny hI mu`F bMinAw hovy[ AwpxI mW-bolI ivc AwpxI jwx pCwx dIAW cIzW pVH ky iek v`Krw hI hulwrw AieAw sI ijs dw Asr Ajy vI kwiem hY[ ies qoN bwAd dI g`l qW ij`dW kihMdy hn ik 'irst iez ihstrI'[ pMjwbI dy swry hI lyKk pVHy Asl ivc qW kihxw cwhIdw hY ik jo kuJ vI h`Q AwieAw piVHAw[ audoN bhuqw kuJ bhuq vDIAw l`gw[ Pyr rUsI nwvlW dy Anuvwd pVHn nwl suPinAW nUM nvINAW idSwvW ivc aufwrIAW lwaux leI nvyN qy Ku`lHy AsmwnW dI Qhu peI[ gorkI dw nwvl mW qy SoloKov dw qy fwn vihMdw irhw, nvIN DrqI nvyN isAwV qy hor bhuq kuJ[ eyDr Aw ky AMgRyzI ivc bhuq kuJ piVHAw[ gorkI qoN bwAd AmrIkn lyKk jwhn stweInib`k myrw mn psMd lyKk bx igAw[ mweIs AYNf mY~n qy gryps AwP rYQ qoN SurU krky aus dw sB kuJ piVHAw[ AmrIkw dy kwly lokW dy swihq nwl jwx pCwx hox nwl ircrf rweIt qy rwlP AYilsn bVy cMgy l`gy qy Ajy vI lgdy hn[ hor vI bhuq swry lyKk hn ies ipCokV dy[ AmrIkw ivc gulwm bxw ky ilAWdy kwly lokW vloN Aqy aunHW bwry iliKAw swihq mYnUM pVHnw bhuq cMgw lgdw hY cwhy auh AYilks hylI dw nwvl rUts hovy qy cwhy kuJ hI vrHy pihlW CipAw knyfIAn lyKk lwrYNs ih`l dw bu`k AwP nIgroz hovy[ mYN smJdw hW ik Bwrq dI jwq pwq pRQw vWg mnu`K h`QoN mnu`K nwl byienswPI dI ieh vI bhuq v`fI imswl hY[ gulwmI nwl juVI hr khwxI hI idl nUM jMJoV ky r`K idMdI hY[ AmrIkw dy hor lyKk vI pVHy hYimMgvyA qy isMklyAr luies Awid[ pr Aptn isMklyAr dy nwvl jMgl dw mukwblw bhuq G`t ikqwbW krdIAW hn[ AmrIkw dw iek nwtkkwr kilPrf Eift mYnUM bVw cMgw lgdw hY[ eysy qrHW XunwnI lyKk inkos ikzwnqzwiks dIAW Kws kr do ikqwbW - dw grIk pYiSn qy gorkw dw grIk mYnUM bhuq psMd hn[ ikqwbW nUM ipAwr krn vwly hor lokW vWg mYnUM vI ikqwbW KRId ky r`Kx dw kryz hY[ 1970ivAW dOrwn mYN vYnkUvr dI Pryzr strIt ’qy post AwiPs ivc kMm krdw sW[ au~Qy qIhW pYNqI sihkwimAW ivc mYN hI k`lw pMjwbI sW[ AsIN hr roz iek rYstorYNt ivc lMc KWdy huMdy sW[ rYstorYNt dy nzdIk hI iek purwxIAW ikqwbW dI dukwn huMdI sI[ audoN fyF do fwlr nUM vDIAw lMc Aw jWdw sI qy eyny ku nUM hI pihlW vrqI hoeI ikqwb[ mYN hPqy ivc iek jW do vwr lMc nw Kwxw qy aunHW pYisAW dI koeI nw koeI ikqwb KRId lYxI[ ikqwbW KRIdx dw SOk Ajy vI kwiem hY[ v`fI sm`isAw ieh hY ik Gr ivc ikqwbW r`Kx leI QW dI hmySw kmI rihMdI hY[

? hux Awpxy swihqk sPr bwry d`so qusIN hux qk ikhVIAW ikhVIAW ikqwbW ilKIAW?

     - mYN hux q`k do khwxI sMgRih, cwr kwiv sMgRih, ie`k nwvl qy kuJ hor ikqwbW CpvweIAW hn ijnHW iv`c nwtk, Koj, Anuvwd Aqy sMpwd kIqIAW ikqwbW Swml hn[ kul iml imlw ky pMdrW solHW hoxIAW[ ienHW iv`coN kuJ ikqwbW mYN suKvMq huMdl nwl iml ky vI ilKIAW Aqy sMpwd kIqIAW hn[ kuJ AMgRyzI qoN pMjwbI ivc Anuvwd vI kIqy hn[ swDU isMG DwmI dw nwvl ‘mlUkw’ suKvMq huMdl qy gurmyl rwey nwl iml ky kIqw sI[ mYN AwpxI kivqw qy khwxIAW Kud AMgRyzI iv`c vI aulQweIAW hn[ kivqw dI AMgRyzI qy pMjwbI dovW bolIAW iv`c CpI myrI ikqwb ‘vqnoN dUr nhIN’ eyQoN dy jMmpl nvIN pIVHI dy keI pwTkW dw iDAwn iK`cdI hY[ hux myrI iesy vrHy khwxIAW dI ikqwb vI AMgRyzI ivc trWto qoN Cp rhI hY[

? qusIN nwvl mlUkw dI g`l kIqI jo qusIN, suKvMq huMdl qy gurmyl rwey nwl rL ky Anuvwd kIqw[ ies dw kwPI crcw hoieAw[ ieh nwvl Anuvwd krn dw sb`b iks qrHW bixAw?

     - nwvl qoN pihlW mYN nwvl dy lyKk bwry sMKyp ijhI g`l krnI cwhuMnW[ fw. swDU isMG DwmI 1922 iv`c kYnyfw Awey aus smyN auhnW dI aumr 16 swl sI[ auh pihly pMjwbI sn ijhnW ny kYnyfw iv`c hweI skUl qoN lY ky pI AYc. fI. dI ifgrI q`k pVHweI kIqI[ pr nslI ivqkry kwrn aus nUM Xogqw dy hwx dI nOkrI nw imlI[ dUjI v`fI jMg dOrwn XU AYn E dy d&qr XUrp qoN kYnyfw mUv ho gey sn[ aus smyN swDU isMG DwmI mWtrIAwl rih irhw sI, ij`Qy auhnUM XU AYn E dy lybr ifpwrtimMt iv`c nOkrI imL geI[ lVweI qoN bwAd auh Awpxy dPqr nwl hI jnyvw ’c rihx l`gy Aqy 1966 iv`c rItwier ho ky au~Qy hI rihMdy rhy[ Awpxy vYnkUvr qy kYnyfw dy jIvn bwry aunHW ny 1978 iv`c nwvl ‘mlUkw’ AMgRyzI iv`c iliKAw[ ies nwvl nUM AMgRyzI qoN pMjwbI iv`c Anuvwd krn dI vI idlcsp khwxI hY[ myry ie`k gory dosq fyvf jYksn nUM ikqwbW dI sYikMf-hYNf stor iv`coN nwvl ‘mlUkw’ iml igAw[ aus ny auh mYnUM idKwieAw[ mYN swDU isMG DwmI dw nW Awpxy qwieAw jI qoN suixAw hoieAw sI[ auh d`isAw krdy sn ik bhuq hI piVHAw iliKAw qy isAwxw ivAkqI hY[ jdoN mYN ieh nwvl piVHAw qW mihsUs hoieAw ik ieh swfy BweIcwry dy kYnyfw ivcly jIvn bwry sB qoN vD mOilk rcnw hY[ ieh nwvl DwmI horW iliKAw BwvyN AMgRyzI ivc sI pr ieh Swied aunHW dI lyKxI dw hI kmwl sI ik prweI zbwn ivc hox dy bwvjUd ies ivcoN pMjwbI bolI qy pMjwbIAq dI qwzy guV vrgI mihk AwauNdI sI[ Pyr ieh suKvMq ny qy kuJ hor dosqW ny vI piVHAw[ swnUM ieh g`l iS`dq nwl mihsUs hoeI ik ieh nwvl pMjwbI ivc zrUr Cpxw cwhIdw hY[ pr Anuvwd krn qoN pihlW fw. DwmI nUM p`uCxw zrUrI sI[ pihlW auhnW ikhw ik mYN soc ky d`sWgw[ DwmI horW vYnkUvr Awpxy purwxy jwxUAW-pCwxUAW qoN swfy bwry p`uiCAw[ pr ie`QNo swfy bwry koeI vDIAw rIport nw imLI ikauNik swfw BweIcwrw audoN vI A`j vWg ivcwrW dI ie`k dUjy nwl sihmqI nw hox krky vMifAw hoieAw sI[ ies krky aunHW ny swnUM jvwb dy id`qw[ pr AsIN Pyr vI koiSS jwrI r`KI, &on vgYrw krdy rhy[ A^Ir ie`k idn auhnW ny swnUM iejwzq dy id`qI ik qusIN Anuvwd kr skdy ho[ Anuvwd Cpvwaux bwAd AsIN auhnW nUM 1988 iv`c ie`Qy vYnkUvr s`idAw qy ikqwb rIlIz kIqI[ ies Anuvwd ny fw. swDU isMG DwmI dI pMjwbIAW iv`c pCwx bxweI[ pMjwbI swihqk jgq vloN aunHW dw bVw mwx snmwn kIqw igAw[ fwktr DwmI nUM vI ies nwl AwpxI aumr dy AKIrly virHAW ivc hor srgrmI nwl ilKx dw auqswh imilAw[ myry nwl auhnW dw imlvrqx qy ipAwr Aw^rI smyN q`k irhw[

? qusIN nwvl jgqU vI iliKAw[ ijs iv`c sQwn, pwqr, GtnwvW nUM bhuq hI vDIAw FMg nwl guMidAw hY[ ijnHW lokW ny auh nwvl nw piVHAw hovy aunHW nUM nwvl bwry sM^yp iv`c kuJ d`so? mYnUM ieh pwqr pRDwn nwvl izAwdw l`gdY qusIN iehdy bwry kI kihxw cwhogy?

     - jugqU QoVHI ijhI v`KrI iksm dI rcnw smJdw hY[ kuJ dosq ies nUM nwvl nhIN smJdy qy Swied kuJ h`d q`k auh shI vI hox[ myry kuJ bhuq hI siqkwr vwly dosqW nUM ies ikrq ny bhuqI KuSI nhIN id`qI[ mYnUM auhnW dy kwrnW dI smJ hY qy siqkwr vI hY pr ies bwry myrw nzrIAw kuJ v`Krw hY[ hYrwnI ies g`l dI hY ik pwTkW koloN ijMnI PIf-bYk mYnUM ies nwvl bwry imlI hor iksy vI rcnw bwry nhIN imlI[ hYrwnI dw kwrn ieh hY ik AsIN Aksr ieh gl duhrwauNdy rihMdy hW ik pMjwbI ivc pwTk bhuq G`t hn pr ijMny lokW ny ieh nwvl pVH ky mYnUM ies bwry d`isAw hY aus nwl qW eydW iblkul nhIN jwpdw[ kuJ swl pihlW ieh trWto qoN inkldy hPqwvwr AKbwr prvwsI ivc CwipAw igAw sI[ pypr ivc jd vI jugqU dI nvIN ikSq CpdI mYnUM bwkwiedw hr hPqy ies sbMDI koeI eImyl jW Pon kwl AwauNdy[ bhuqy lok ies ivc Awpxy Awp nUM vI pCwxdy[ hr iksy ny ies nwvl dw v`KrI v`KrI p`Dr ’qy AwnMd mwixAW hY[

     drAsl ies pwqr rwhIN mYN jo kuJ smwijk ivigAwn dy iviSAW, Kws kr soiSAwlojI dI pVHweI qoN is`iKAw sI, aus sUJ nwl Awpxy Awly duAwly nUM smJx qy aus dI Awlocnw krn dw Xqn kIqw[ ijs iksm dw ieh pwqr jugqU ies rcnw ivc pyS kIqw igAw hY auh koeI iek ivAkqI nhIN ho skdw[ pr ijhVy AOgux jW burweIAW AsIN jUgqU ivc dyKdy hW aunHW ivcoN koeI nw koeI Aj k`lH qkrIbn hr ivAkqI ivc hI mOjUd huMdw hY[ bhuqI vwrI swnUM hwlqW qoN mjbUr keI kuJ Aijhw krnw pYNdw hY jW Aijhy kMmW nwl sihmq hoxw pYNdw hY ijs nUM AsIN Kud nYiqk p`KoN glq smJdy huMdy hW[ so Ajoky smyN ivc iksy nw iksy qrHW AsIN swry hI jugqU hW[ nqIjw ieh hY ik swfw smwj ies vyly nYiqk p`KoN inhwieq hI igrwvt ivc hY[ hr pwsy DoKw DVI hY[ eyQoN q`k ik Bwrq dI prlImYNt ivc vI kwPI lok auh bYTdy hn jo Kud hr iksm dy jurm krdy hn[ iksy smwj dI, iksy dys dI igrwvt bwry eydUM vD kI ikhw jw skdw hY[ koeI iek do nhIN swfw bhuqw smwj hI jugqUAW dw bx igAw hY[ pr myry ivcwr ivc ieh lok jMmdy ies qrHW dy nhIN huMdy ieh smwj dI pYdwvwr huMdy hn[ ies ivcwr nUM swhmxy r`K ky mYN Awpxy smwj dw mulAWkx krn dI koiSS kIqI hY, Kws kr Awpxy pyNfU smwj dI[

     jugqU bwry isrP ieko g`l hor kihxI hY ik ies nUM AwlockW vloN ijs iksm dw huMgwrw imlxw cwhIdw sI myry ivcwr ivc auh nhIN imilAw[ myrI ieh Bwvnw Swied AMgRyzI ivcly swihq dy qjrby krky hY[ eyQy jdoN vI koeI v`Kry rMg rUp vwlI rcnw swhmxy AwauNdI hY qW bhuqI vwrI auhnUM idlcspI nwl smJx jwnx dI koiSS kIqI jWdI hY[ jugqU nUM bhuq QoVHy lokW ny gMBIrqw nwl ilAw hY[ jy QoVHI ijhI gMBIrqw nwl dyiKAw jwvy qW ies rcnw ’qy ADwrq bhuq kuJ gMBIr p`Dr ’qy ivcwirAw jwx vwlw swhmxy ilAWdw jw skdw hY[ ies ivc mYN bhuq swry smwj dy sMjIdw msly iek gYr-gMBIr pr mwxy jw skx vwly AMdwz ivc swhmxy ilAWdy hn[ aunHW dw Awm pwTk ny qW KUb AwnMd mwixAW qy mwx rhy hn pr swfy AwlockW ny ies AMdr dI sMjIdgI nUM jwnx dw aunI koiSS nhIN kIqI[ kuJ lokW ny kIqI vI hY pr myry ivcwr ivc vD ho skdI sI[ ieh g`l mYN iksy inrwSw jW igly vjoN nhIN kih irhw sgoN ies krky kih irhw hW ik ies rcnw nUM ADwr bxw ky smwj dy bhuq swry vrqwirAW bwry iek auswrU bihs kIqI jw skdI sI[ ikauNik iek Awm pwTk ny vI ies rcnw dw AwnMd mwixAW hY ies leI auh vI Swied AijhI g`lbwq vl iDAwn idMdy[ mYN smJdw hW ik iek vDIAw mOky dw loV Anuswr Pwiedw nhIN auTwieAw igAw[

? mYN quhwfy khwxI sMgRih ‘iksdw ksUr’ Aqy ‘lIhNo l`Qy’ iv`clIAW khwxIAW pVHIAW hn lIhoN l`Qy iv`clIAW khwxIAW ‘br& dw gIq’, ‘jgIrU lMbV’ swrIAW hI bhuq pRBwvSwLI hn pr ie`k khwxI lIho l~Qy mYnUM bhuq pMsd AweI hY[ qusIN (mYN) pwqr rwhIN XQwrQ nUM ies khwxI rwhIN ibAwn kIqw hY[ kI qusIN iksdw ksUr ivclIAW Aqy ienHW khwxIAW iv`coN iksy hor khwxI nUM ies khwxI dy qu`l r`KxW cwhogy?

     - khwxIAW bwry sohxy Sbd kihx leI myhrbwnI sqnwm jI[ iPkSn dI ivDI bwry quhwfw ieh svwl bhuq idlcsp hY[ iPkSn ivc, cwhy khwxI hovy jW nwvl, au~qm purK (mYN - Pst prsn) dI ivDI nwl d`sI khwxI Aksr dUjIAW ivDIAW nwloN izAwdw pRBwvSwLI huMdI hY, Kws kr, jdoN khwxI d`s rhy ivAkqI dy Awpxy jIvn nwl is`DI sbMDq hovy[ ieh ivDI Swied mukwblqn muSkl hovy[ bhuqI iPkSn, Kws kr pMjwbI ivc, AMn purK  (auh - Qrf prsn) ivc hI ilKI jWdI hY[

     au~qm purK - mYN- ivDI dI myrI iek CotI khwxI lIhoN l`Qy ivc hI myrw SISw vI hY[ kuJ khwxIAW ivc mYN pwqr khwxI dw ih`sw ho ky khwxI d`sdw hY[ ies qrHW dIAW kuJ khwxIAW hn, ijvyN iks dw ksUr qy PojI bMqw isMG, qy lIhoN l`Qy ivc ipE pu`qr qy idn ktI[ AwpxIAW khwxIAW ivc ies p`KoN mYN kuJ hor qzrby vI krn dI koSS kIqI hY[ audwhrx vjoN, jgIrU lMbV ivc iek pwsV sMvwd hY[ khwxI dw mu`K pwqr Awpxy Gr bYTw AwpxI g`l kih irhw hY, ibnW iksy hor dy huMgwry jW dKl qoN[ pwTk nUM swrI jwxkwrI aus koloN hI imldI hY[ mYnUM ieh ivDI bhuq vDIAw l`gI sI pr ies ivc mYN hor khwxI nhIN ilK sikAw[ eysy qrHW iek khwxI c`kr hY[ ies ivc isrP do pwqrW dy sMvwd hn ijs rwhIN swnUM swrI jwxkwrI imldI hY[ ieh ivDI vI bhuq idlcsp hY[ AmrIkw dy iek mShUr kwly lyKk ircrf rweIt ny ies ivDI ivc bhuq Swndwr khwxIAW ilKIAW hn[  

? ie`k hor ikqwb ‘sMGrS dy sO vrHy: kYnyfw ivc pMjwbI pRgqISIl lihr suKvMq huMdl dy sihXog nwl ilKI hY ieh ikqwb ilKx dw sb`b ikvyN bixAW[ ieh ikqwb ilKx leI iksy muSkl dw swhmxw vI krnw ipAw? pwTkW vloN iks qrHW dw huMGwrw imilAw?

     - 'sMGrS dy sO vrHy' ikqwb mYN qy suKvMq ny kwPI imhnq nwl iqAwr kIqI sI[ ies dw mu`K mksd knyfw dI DrqI ’qy ipCly sO swl dOrwn hoeIAW AgWhvDU srgrmIAW dw lyKw joKw krnw qy sWBxw sI[ nwl hI AsIN ieh dyKxw cwhuMdy sI ik eyQy ijs iksm dIAW K`by p`KI srgrmIAW 1970ivAW dy SurU qoN lY ky A`sIivAW dy A`D q`k huMdIAW rhIAW sn auh ikauN Kqm ho geIAW jW aunHW dI gqI eynI DImI ikauN ho geI? ies vwsqy AsIN vYkUvr qoN ibnW knyfw dy dUjy v`fy SihrW - trWto, kYlgrI, AYfmMtn, ivnIpY~g - ij`Qy ij`Qy vI pMjwbI v`fI igxqI ivc rihMdy sn, jw ky aunHW bhuq swry lokW nwl g`lbwq kIqI jo AgWhvDU jQybMdIAW ivc srgrm sn[ AsIN Awpxy sImq vsIilAW qy sUJ nwl jo kr sky aus nwl kwPI h`d q`k qs`lI mihsUs kIqI pr ies iksm dy kMm ivc pUrI qrHW sMquSt hoxw nw sMBv huMdw hY qy nw hI iksy nUM hoxw cwhIdw hY[ ies ikqwb nUM iqAwr krn ivc swfI bhuq swry dosqW ny mdd kIqI[ swfI jwcy swfy ies kMm dw sUJvwn pwTkW vloN bhuq cMgw huMgwrw imilAw[ ies Xqn rwhIN AsIN ieh smJx ivc kuJ h`d q`k sPl hoey ik 1978 qoN pMjwb ivc SurU hoeI is`K sm`isAw ny swfy kYnyfw dy jIvn nUM iks qrHW Aqy ikMnw pRBwivq kIqw[ eyQy pMjwbI/BwrqI BweIcwry ivc c`l rhIAW AnykW koiSSW ijvyN AOrqW ivru`D qS`dd, b`icAW dy pwlx posx ivc jgIrU qy Dwrimk soc nwl AwauNdIAW muSiklW, nslvwd ivru`D lVweI, mzdUrW dy msly, Kws kr pMjwbI Kyq mzdUrW nwl sbMDq msly Awid ieh swrIAW gqIivDIAW hOlI hOlI is`K msly ny d`b leIAW, Kws kr jUn 1984 qoN bwAd[ kuJ izAwdw q`qy K`by p`KI vI 'srkwr dw duSmx swfw dosq' soc ADIn iBMfrW vwly nUM Awpxw swQI smJx l`g pey[ so ies ikqwb rwhIN AsIN kYnyfw dy aus qwzy ieiqhws nUM sWBx dw Xqn kIqw ijs nUM lok bhuq qyzI nwl Bu`l rhy sn[

? qusIN ie`k ikqwb nwsiqkqw bwry vI sMpwidq kIqI hY jo v`K v`K dwrSinkW dy r`b nUM nw mMnx sbMDI ivcwrW dw sMgRih hY[ iehdy bwry kuJ d`sxw cwhogy? ieh ikqwb iks mMqv nUM lY ky sMpwidq kIqI geI?

     - ies ikqwb dw nW 'nwsiqk bwxI' hY[ ies ivc mYN dunIAW Br dy aunHW icMqkW qy ivigAwnIAW dy ipCly 2600 swlW dOrwn pyS kIqy ivcwr iek`Ty kIqy hn ijnHW ny r`b dI hoNd ’qy ikMqU kIqw hY qy Drm dy nWh-p`KI rol nUM swhmxy ilAWdw hY[ ienHW ivcwrvwnW dIAW koeI 725 tUkW AMgRyzI qoN pMjwbI ivc Anuvwd kIqIAW hn[ mYN ieh krn dw Xqn kIqw hY ik nwsiqkqw bwry jo swfy smwj ivc kuJ im`QW hn aunHW dI AslIAq nUM lokW swhmxy ilAWdw jwvy[ Kud BwrqI lok vI qy bwhrly vI ieh XkIn krdy hn ik ij`dW A`j k`lH BwrqI soc qy lokW dy jIvn ivc hr pwsy Drm dI srdwrI hY ieh hmySW eydW hI sI[ drAsl pihlW bhuq swry BwrqI icMqk qy bhuqw BwrqI drSn nwsiqk ivcwrDwrw dw sI[ ikqwb dy mu`F ivc sB qoN pihlI tUk cwrvwk dI qy aus qoN AglI bu`D dI hY[ ies dy nwl jYn, qy hor aus smyN dy v`fy drSn iksy vI r`b vrgI SkqI qoN munkr sn[ dUjI im`Q ijhdw Asr bhuq GtIAw qy hwnIkwrk hY auh hY ik Dwrimk lokW ny bhuq clwkI nwl lokW dy mnW ivc ivc ieh g`l p`kI pIfI qrHW ibTw id`qI hY ik nwsiqk lok bhuq mwVy huMdy hn[ swfy smwj ivc nwsiqk nUM iek gwlH vjoN ilAw jWdw hY[ dunIAW Br dy bhuq hI suhxy suQry lokW nwl ieh bhuq v`fI byienswPI hY jo sihx nhIN kIqI jwxI cwhIdI[ ienswn ny jo kuJ Awpxy Awly duAwly bwry, cwhy auh pulwV bwry jwxkwrI hovy jW smuMdr dIAW gihrweIAW bwry, cwhy bMdy dy srIr bwry jW hr iksm dw qknIkI ivkws jo ipCly iqMn cwr sO swl qoN ivigAwn rwhIN kIqw hY auh sMBv nhIN sI jy kuJ lok Drm nwl bxI sUJ nUM vMgwrdy nw[ Dwrimk lok qW Ajy vI sUrj nUM DrqI duAwly GuMmweI jWdy hn[ bhuq swry lokW nUM Dwrimk AMD-ivSvws nwl lVidAW AwpxI jwn q`k gvwauxI peI[ pr nukqw ieh hY ik jo AsIN A`j jIvn jIA rhy hW auh mu`K qOr ’qy nwsiqk lokW dI sUJ qy kurbwnIAW krky hY[ Dwrimk lok hr p`l nvINAW qknIkW dI vrqoN krky hI clwkI nwl ieh sB kuJ iejwd krn vwilAW nUM is`DIAW gwlHW k`Fdy hn qy lok A`KW mItI m`Qy tyky jWdI hn[ Drm mnu`K dy bcpny dI pYdwieS hn hux isAxy hox dw smW hY[ ieh ikqwb aus pwsy vl pu`itAw iek Cotw ijhw kdm hY[ ies pwsy Ajy hor bhuq kuJ krn dI loV hY[

? ibinMg jI qusIN bhuivDI qy bhu-p`KI lyKk dy qOr ’qy jwxy jWdy ho[ kI jykr qusIN iksy ie`k ivDI rwhIN Awpxy ivcwr pRgt krdy qW quhwnUM l`gdw ik Swied eynI kwmXwbI nwl nhIN sI kih skdy jW koeI hor kwrn hY ijs krky qusIN kivqw, khwxI, nwvl, lyK Awid ivDIAW nUM ApxwieAw? iksy ie`k ivDI nwl nhIN b`Jy?

     - sqnwm jI quhwfw svwl bhuq idlcsp hY qy pihlW vI ieh svwl hornW vloN pu`iCAw igAw hY[ pr nwl hI mYnUM ies g`l dI hYrwnI vI hY ik Ajy qk mYN ies svwl dw koeI Fu`kvW jvwb l`B nhIN sikAw[ suihrd dosqW ny Aksr ikhw hY ik iksy ie`k ivDI nUM Apxwau qW ik quhwfI pihcwx bx sky jW kih lE ik iksy ie`k ivDI nUM Apnwaux nwl qusIN vDIAw ilK skdy ho[ mYnUM auhnW dI ieh g`l shI vI l`gdI hY[ pr myry koloN ieh Ajy ho nhIN sikAw[ SurU mYN pihlW kivqw qoN hI kIqw sI[ myrI kivqw dI pihlI ikqwb 1976 iv`c CpI sI[ idl myrw krdw ik khwxI ilKW qy vDIAw khwxIkwr bxW[ myrIAW bhuqIAW ilKqW kwmw-jmwq dI lu`t Ksu`t qy pUMjIvwd dIAW GnOxIAW cwlW pRqI lokW nUM jwgrUk krn vwLIAW hI huMdIAW hn[ ieh g`l mYN kdy kivqw, kdy khwxI Aqy kdI nwtk iv`c kihx dI koiSS krdw rihMdw hW[ ies sbMDI myrI iek soc ijhI bxI hY[ auh ies qrHW hY ik hr ienswn vwsqy ienswn bxn/kihlwaux leI sB qoN vD zrUrI hY smwj[ ienswn hr g`l dUjy ienswnW nwl Adwn pRdwn ivcoN is`Kdw hY qy ieh Aml aus dy Awpxy mW-ipE qy BYxW BrwvW qoN SurU ho jWdw hY[ so smwj ibnW iksy vI ivAkqI ivc koeI vI gux pYdw nhIN ho skdy ijnHW krky auhnUM ienswn ikhw jWdw hY[ koeI vI ienswn ijs smyN sQwn ivc jnm lYNdw hY aus nUM auh swrIAW g`lW dw Pwiedw huMdw hY jo dUjy lokW vloN aus smwj ivc pYdw kIqIAW hoeIAW hox[ myrI jwcy hr ivAkqI dw ieh Prz bx jWdw hY ik ijs smwj koloN auhnUM eynw kuJ imilAw hY auh Awpxy jIvn dOrwn kuJ eyho ijhw dy ky jwvy jo aus qoN bwAd Awaux vwly dUjy lokW dy kMm Awvy[ iksy vI smwj ivc qbdIlI isAwsI srgrmI qoN ibnW nhIN AwauNdI pr hr iksy leI isAwsI qOr ’qy srgrm hoxw vI sMBv nhIN huMdw[ so hr koeI Awpo AwpxI sUJ qy ihMmq Anuswr Awpxw bxdw h`k moVn leI cyqn jW Acyqn Awpxw rsqw cuxdw hY[ mYN swihq qy siBAwcwrk srgrmIAW nUM ies p`KoN dyKdw hW[ myry leI ieh koeI jwqI Suhrq kmwaux dw rsqw nhIN hY[ mYnUM ies g`l dw Aihsws hY ik ieh g`l kihx suxn nUM kuJ AjIb lgdI hY qy Swied kuJ h`d q`k Kud AwpxI hI vifAweI vwlI vI[ pr ij`dW vI hY, myry leI swihq qy siBAwcwrk srgrmIAW Awpxy jwqI nzrIey nwloN vD smwijk nzrIey qoN izAwdw AihmIAq r`KdIAW hn[ Swied iesy krky mYnUM koeI bhuqw Prk nhIN pYNdw ik myrI iksy kivqw jW khwxI nUM ikMnw ku sulwihAw igAw hY jW nhIN[

? pMjwbI swihqk AlockW ny quhwfy kIqy kMm nUM Xog iDAwn id`qw hY? jW prvwsI lyKk kih ky AxgOilAW kIqw?

     - nhIN, mYN nhIN smJdw ik pMjwbI AwlockW ny mYnUM AxgOilAw kIqw hY[ myrI ieh soc do g`lW krky hY[ iek qW mYnUM AwpxI ilKq bwry iksy iksm dw koeI BulyKw nhIN hY[ mYnUM Aihsws hY ik myrI kivqw jW khwxI dw rUpk p`K koeI eynw au~qm nhIN hY[ ivcwrW p`KoN mYN smJdw hW ik ijs smyN ivc mYN ivcirAw hW myrIAW rcnwvW aus smyN bwry sMvwd rcwauNdIAW hn[ iehI kwrn hY ik myrIAW drjnW kivqwvW AMgRyzI dy v`Kry v`Kry mYgzInW Aqy drjn qoN au~qy AMgRyzI dy kOmWqrI p`Dr dy sMigRhW ivc Swml kIqIAW geIAW hn[ ienHW nUM Swml krn vwlw koeI vI ivAkqI myrI jwx pCwx dw nhIN[ ies vrHy (2013) myrI khwxIAW dI ikqwb vI trWto qoN AMgRyzI ivc Cp rhI hY[ so mYN smJdw hW ik mYN ijho ijhw iliKAw hY auh iksy qrHW vI AxgOilAW nhIN irhw[ ies sbMD ivc dUjI g`l vI mh`qvpUrn hY[ auh hY ik ijs iksm dy 'jugqU' zmwny ivc AwpW jIA rhy hW au~Qy ies g`l dw pqw hY jW pqw hoxw cwhIdw hY ik pMjwbI ivc Awlocnw dw jW mwx-snmwnW dw kI Aml hY[ eyho ijhy jugwVW dI kdy loV nhIN mihsUs hoeI[ myry koloN qW pMjwb vI bhuq QoVHI vwr jw hoieAw hY[ ies sbMD ivc Swied iek g`l ieh vI hY ik mYN mihsUs krdw hW ik pMjwb dy Awlock bwhr dIAW rcnwvW nwl Swied pUrw ienswP vI nw kr skdy hox[ jugqU dy sbMD ivc myrI ieh rwey bxI hY[

? ie`k svwl ieh ik Awm ikhw jWdw hY ik swfy pMjwbIAW iv`c dUijAW BweIcwirAW nwloN ikqwbW pVHn dI rucI bhuq G`t hY[ qusIN ies dw kI kwrn smJdy ho?

     - ies svwl dw jvwb qW qusIN Awp hI dy Awey ho ik Awpxy lokW dy idmwg iv`c ieh ZLq PihmI k`ut k`ut BrI hoeI hY ik nwvl, khwxIAW pVHn nwl inAwxy ivgV jWdy hn[ islybs qoN bwhrlI koeI vI cIz nUM pVHn leI auqSwihq nhIN kIqw jWdw[ pMjwb iv`c ijhVw isstm goirAW ny klrk pYdw krn leI bxwieAw sI auhI c`lI jWdw hY[ aus smyN lokW dy idmwg iv`c huMdw sI ik srkwrI nOkrI krnI hY qW islybs qoN ibnHW hor kuJ pVHn dI loV nhIN[ bwkI sUibAW iv`c Swied AMgryzW dy bxwey hoey AYzUkySn isstm nUM QoVHw bhuqw bdilAw igAw hovygw[ ijs krky au~Qy dy lokW iv`c pVHn dI rucI pYdw hoeI[ pr swfy pMjwb qW auhI isstm c`lI jWdw hY[ kwrn qW hor vI bhuq swry ho skdy hn pr mYN smJdw ieh iek m`uK kwrn hY[ dUijAW BweIcwirAW ivc b`icAW nUM vD qoN vD Aqy hr iksm dIAW ikqwbW pVHn leI pRyirAw jWdw hY pr swfy ieh g`l neIN[ ijs qrHW mYN quhwnUM d`isAw hY ik &gvwVy rwmgVHIAw skUL dI lwiebryrI iv`coN AsIN Awpxy mwstrW qoN frdy koeI khwxIAW jW nwvl pVHn leI lYx dw hONslw hI nhIN sI kr skdy[ hux qusIN d`so jdoN b`icAW iv`coN pVHn dI rucI hI mwr id`qI jWdI hY qW ikqwbW pVHn dw SOk ikvNy pYdw kIqw jw skdw hY[

     dUjw keI vwr bhuq swry lok kihMdy hn ik pMjwb KyqIbwVI pRDwn sUbw hox krky lokW nUM pVHn dw mOkw bhuq G`t imldw[ pr mYN ies nwl bhuqw sihmq nhIN[ pMjwb iv`c pVHy ilKy lokW dI igxqI koeI eynI G`t nhIN[ pr lok fwktr vkIl jW ieMjInIAr qW bx jWdy hn pr auh iksy vI swihqkwr dw nW q`k nhIN jwxdy huMdy[ ijhVy koeI mwVw motw jwxdy vI hox, auh ies krky ik dsvIN igAwrvIN iv`c koeI ie`k A`DI kivqw jW khwxI islybs iv`c l`gI ikqwb iv`c pVHI huMdI hY[ au~Qy skUlW iv`c qW isrP mYnUAl pVHnw hI is`KwieAw jWdw hY nw ik Awm jwxkwrI ijs nwl quhwfy mn iv`c pVHn dI rucI pYdw hovy[ nqIjw ieh hY ik ‘pVHy ilKy’ pMjwbI vI ikqwb dI pUjw krn jW m`Qw tykx ’qy hI zor idMdy hn[ pMjwbIAW nUM v`fI p`Dr ’qy mnGVq, krwmwqI khwxIAW suxw ky hr roz bu`DU bxwieAw jw irhw[ ikauNik swfy iv`c Awp pVHn, Koj krn jW qrk nwl g`l krn dI rucI hI mwr id`qI jWdI hY[ inrwSw qy idlcspI vwlI g`l ieh hY ik swfy bhuq swry 'pVHy ilKy' fwktr ieMjnIAr qy ibzin`smYn jdoN pYsy bxw ky ivhly huMdy hn qW Pyr aunHW dy p`ly Cu`t gurdvwry qoN ibnW hor kuJ nhIN huMdw[ au~Qy jw ky AwpxIAW ifgrIAW qy pYsy nwl PUk Skdy hn[ qy lokIN hor vI BMvlPUsy ivc Psdy hn peI dyKo jI ieh pVHy ilKy lok vI sB kuJ mMndy hn, koeI SkqI hY qW hI mMndy hn[

? qusIN ie`k prcw ‘vqn’ k`Fdy rhy ho jo A`j k`lH vI inkldw hY[ pihlW Swied iehdw nW vqnoN dUr sI[ kuJ dyr bMd vI irhw, iehdy bwry kuJ d`so?

       - vqnoN dUr suirMdr DMjl qy kuJ hor dosqW ny qwrw isMG hyAr dI mdd nwl 1973 iv`c k`Fxw SurU kIqw sI[ Pyr suirMdr nUM 1976 ivc AgWh pVHweI krn leI vYnkUvr C`fxw ipAw[ ies qrHW 1976-77 qoN bwAd prcy dw kMm mYN sWiBAw[ aus smyN Ajy kYnyfw ivc pMjwbI dI CpweI dw koeI pRbMD nhIN sI[ bhuqw kMm h`Q ilKq nwl hI krnw pYNdw sI[ ieh kMm pihlW suirMdr krdw sI[ Pyr prcw h`Q nwl ilKx dw kMm myrI pqnI jgdIS krdI sI[ myrw bytw audoN do ku swl dw sI[ swfy leI auh bVy sMGrS dy idn sn[ hux jdoN keI vwr aus smyN bwry socdW qW hYrwnI huMdI hY ik pqw neIN ikvyN ibnW iksy jugwV dy mwsk prcw k`Fdy rhy[ suirMdr dy vYnkUvr qoN jwx bwAd CyqI hI qwrw isMG hyAr, ijhdy kol prcy dI mwlkI sI, ny prcw bMd krnw cwihAw[ swnUM ies AslIAq dw pihlW pqw nhIN sI[ AsIN kuJ dosqW ny koloN pYsy pw ky auhnUM pMj hjwr fwlr qoN au~pr dy ky prcw KRId ilAw[ ieh pYsy isrP prcy dy nWA leI id`qy gey sn, hor qW koeI cIz hI nhIN sI KRIdx vycx vwlI prcy dy sbMD ivc[ hyAr prcy nUM ieMglYNf ’coN inkldy dys pRdys dI qrj ’qy clwauxw cwhuMdw sI qy swnUM ieh mnzUr nhIN sI ik vqnoN dUr dw nW Aijhy prcy leI vriqAw jwvy[ swfy qoN ley pYisAW nwl aus ny Awpxw prcw ieMfo-knyfIAn SurU kIqw[ Pyr 1978 iv`c suKvMq huMdl myry nwl Aw riLAw[ audoN kuJ jvwnI dw vI jor sI AsIN vqnoN dUr ’qy bVI rUh lw ky kMm kIqw[ v`fI igxqI ivc prcw Cwp ky knyfw dy hor ih`isAW nUM hI nhIN dUjy dysW qy pMjwb/Bwrq nUM vI v`fI igxqI ivc Byjdy sW[ hr mhIny pihlW qW prcy nUM bYT ky h`Q nwl ly-AwaUt krnw qy Pyr s`q A`T sO prcy ’qy h`Q nwl pqy ilK ky pwaux leI vkq qy lMmw smW bYT skxw zrUrI huMdw sI[ AsIN 1977 qoN lY ky 1983 q`k bhuq lgwqwrqw nwl prcw k`Fdy rhy[ ies dOrwn AsIN kYnyfw ivc ilKI jw rhI kivqw Aqy khwxI bwry keI ivSyS AMk vI k`Fy[ ienW swry kMmW ivc myry nwl myrI pqnI jgdIS, suKvMq huMdl qy pwl ibinMg qy kuJ hor dosq vI pUrw sihXog idMdy sn[ Kws kr suKvMq dw Xogdwn iksy qrHW vI myry nwloN G`t nhIN sI[ pr mYN kMm vI krdw sI qy pVHdw vI sI[ eysy qrHW suKvMq vI kMm krdw sI qy pVHdw sI[ ies smyN dOrwn AsIN vYnkUvr s`Q nWA dI sMsQw Q`ly vYnkUvr ivc rMg-mMc vI kr rhy sW[ hOlI hOlI swfw bhuqw iDAwn rMg mMc vl clw igAw[ prcw kuJ dyr leI swnUM bMd krnw ipAw[ ies dOrwn dsMbr 1983 qoN ApRYl 1986 q`k prcw Albrtw dy dosqW vloN k`iFAw jWdw irhw hY[ ApRYl 1986 ivc kuJ sm`isAwvW kwrn prcw bMd ho igAw[

       iPr 1989 ivc mYN qy suKvMq ny vYnkUvr qoN nvIN tIm iqAwr krky prcy nUM dubwrw SurU kIqw[ ies smyN dOrwn myry Awpxy jIvn ivc vI iek mh`qvpUrn qbdIlI vwprI[ mYN cyqn qOr ’qy ieh PYslw kr ilAw ik knyfw hI hux myrw dys hY qy mYN jIvn ivc jo kuJ vI krnw hY eyQy leI qy eyQy rih ky hI krnw hY[ ies sbMDI mYN kuJ kivqwvW vI ilKIAW ijvyN ik 'irSqy dirAwvW dy' qy vqnoN dUr nhIN'[ iesy soc nwl AsIN 1989 iv`c Awpxy prcy dw nW ‘vqnoN dUr’ dI QW ‘vqn’ r`K ilAw[ ies nvyN nWA Q`ly swfw pihlw ivSyS AMk kwmwgwtw mwrU bwry sI jo bhuq lokW ny sWB ky r`iKAw hoieAw hY[ sKq myhnq nwl iqAwr krky AsIN knyfw dy rMg-mMc bwry ivSyS AMk k`iFAw jo ies pwsy idlcspI r`Kx vwilAW leI jwxkwrI dw v`fw somw hY[ vqn AsIN hux vI k`Ddy hW[ ieh prcw AOn-lweIn hY Aqy AsIN ies nUM eI-myl rwhIN Byjdy hW[ A`j k`lH ies dI mu`K izMmyvwrI suKvMq inBw irhw hY[ vqn dI ies sweIt qoN vqnoN dUr julweI 1973 ivc inkly pihly AMk qoN lY ky swry dy swry AMk fwaUnlof krky pVHy jw skdy hn[ vqnoN dUr qy Pyr vqn dw myry jIvn ivc bhuq mh`qv hY[ mYN ies rwhIN jIvn ivc bhuq kuJ is`iKAw hY qy swihqk p`KoN qy dosqIAW p`KoN iehny mYnUM bhuq AmIr kIqw hY[

       SurU qoN lY ky ies prcy ivc bhuq lokW ny Xogdwn pwieAw hY[ jdoN kuJ ivAkqIAW vloN ieh pRBwv dyx dI koSS kIqI jWdI hY ik ieh prcw ijs ivAkqI ny 1973 ivc SurU kIqw sI auh hI ies nUM AKIr q`k k`Fdw irhw qW bVw AjIb ijhw lgdw hY[ hYrwnI qW ies g`l dI huMdI hY ik prcw qW Ajy vI c`l irhw hY BwvyN ies dI qor pihlW vwlI nhIN[ pr AsIN swry jwxdy hW ik ieh jugqU zmwnw hY ies smyN AijhI iksy vI g`l dI hYrwnI nhIN huMdI[ vqnoˆ dUr dy bMd hox bwAd vI mYN qy suKvMq huMdl vqnoˆ dUr nUM Awpxy swihqk sPr dy iek mh`qvpUrn ih`sy vjoˆ dyKdy hwˆ, ies nwl Bwvnwqmk qOr ’qy juVy hoey hwˆ Aqy hmySw ies dI swˆB sMBwl bwry socdy hwˆ[ bhuq swrIAW lwiebRyrIAW ivc ies nUM AwrkweIv dw ih`sw bxvwieAw hY[ eyQy ieh g`l d`sxI vI kuQWvIN nhIN ik 1977 ivc ijhVy pMj hzwr fwlr qwrw isMG hyAr nUM id`qy sn auhdy ivcoN do hzwr fwlr pwl ibinMg dw sI qy iek hzwr myrw[ bwkI kuJ pYsy dyx vwly dosqW ny Awpxy nWA gupq r`Kx dI KwihS zwhr kIqI sI[

       qs`lI vwlI g`l ieh hY ik Ajoky qknIkI Xu`g ny swfy keI msly h`l kr id`qy hn[ vqnoN dUr qy vqn dy hr AMk nUM hr iksy dy dyKx vwsqy suKvMq huMdl ny sMn 2012 iv`c swry AMkwˆ dIAwˆ pI fI AYP PweIlwˆ bxw ky AOn-lweIn pwieAw hY[ hux suKwilAW hI inrnw kIqw skdw hY ik ikhVy ivAkqI ny ikMnw ku Xogdwn pwieAw hY qW ik hr iksy nUM bxdw krYift imly[

? swDU jI qusIN prcw ‘vqn’ k`Fx dI g`l kridAW AwpxI supqnI dy sihXog dI g`l kIqI ik auhny quhwfw bhuq swQ id`qw[ qusIN Awpxy in`jI pirvwr bwry k`uJ hor d`sxw cwhogy? kI quhwfy b`icAW ny vI quhwfy kMmW nUM, jW quhwfI soc nUM ApxwieAw?

     - sqnwm jI qusIN koeI vI kMm kroN aus iv`c pirvwr dw sihXog zrUrI hY[ keI vwr ieh sihXog, sihmqI cu`p cwp hI huMdI hY[ qusIN koeI kMm krdy ho quhwfy Gr iv`c aus dw nw ivroD huMdw nw hI koeI bhuqI h`lwSyrI imldI hY qW smJo quhwfI &YmlI dy mYNbr cu`p-cwp quhwfw sihXog dy rhy hn[ keI vwr ieh sihXog bhuq ^`ulidlI nwl id`qw jWdw hY[ myry kMmW iv`c myrI pqnI jgdIS ny moFy nwl moFw joV ky pUrI qrHW m`dd kIqI[ ies g`l dw mYnUM audoN vI Aihsws sI qy hux vI hY ik myry kMmW krky myrI pqnI jgdIS Aqy myry do b`icAW v`fw bytw qy CotI bytI nUM bhuq AOKy hoxw ipAw[ mYN kdy vI aunHW nUM ijs iksm dw iDAwn dyxw cwhIdw sI, auh nw dy sikAw[ AsIN iek`lw mYgzIn hI neIN sI k`Fdy nwl QIeytr vI krdy sI qy QoVHw bhuqw BweIcwry ivclIAW K`by p`KI srgrmIAW iv`c vI ih`sw lYNdy[ prcy dIAW qy rMg mMc dIAW swrIAW srgrmIAW dw kyNdr swfw Gr hI huMdw sI[ ieh sB kuJ jgdIS dy sihXog nwl hI sMBv hoieAw[ myrI pqnI dw pirvwr vI 1967 ivc hI kYnyfw AwieAw sI[ myrI idlI ^wihS sI ik Awpxy klcr nUM smJx vwlI kuVI nwl hI ivAwh krwauxw hY[ jgdIS dw pykw ipMf quhwfy ipMf nyVy ruVkw ^urd iblkul gurwieAw dy nwl pYNdw hY[ so ie`ko ipCokV ’coN hox krky ies p`KoN kwPI sOK rhI hY[ dovyN b`cy pVH ilK ky kMmW kwrW ’qy l`gy hoey hn[ bwkI qusIN g`l kIqI b`icAW dI ik myry kMmW kwrW jW ivcwrW nwl sihmqI dI[ ieh g`l d`sidAW mwx mihsUs krdw hW ik myry b`cy vI pORgrYisv ivcwrW vwly hn[ bhuqI vwrI AsIN swrw t`br eI vYnkUvr hox vwlIAW pRdrSnIAW jW ros mwrcW vgYrw iv`c Swml huMdy AW[ jgdIS, bytw pRIq qy bytI pRIAw vI myry vWg pUrI qrHW nwsiqk ivcwrW dy hn[ b`icAW dy sbMD ivc iek hor g`l mYnUM mwx nwl Br idMdI hY, auh hY aunHW dI ikqwbW ivc rucI[ myrI DI pRIAw qW ik`qy p`KoN AiDAwpk hY qy pihlW qoN hI swihqk ikqwbW pVHdI rhI hY[ pRIq ik`qy vjoN AYlIvytr mkYink hY pr auhnUM swihqk ikqwbW pVHn dw SOk jy myry nwloN v`D nhIN qW G`t vI nhIN[ AsIN Aksr iek dUjy nUM qohPy vI ikqwbW dy hI idMdy hW[  

? ibinMg jI qusIN ikhVIAW ikhVIAW sMsQwvW dy mYNbr rhy ho jW ies vyly ho?

     - sqnwm jI, soiSAwlojI dw ividAwrQI hox krky mYN hmySW Awpxy Awp nUM smwj dy ie`k ividAwrQI vjoN hI dyiKAw hY[ myrI smJ Anuswr smwj iv`c qbdIlI isAwsI srgrmI nwl hI AwauNdI hY[ siBAwcwrk srgrmIAW ies kMm ivc shweI ho skdIAW[ pr ies dy bwvjUd AwpxI sImw nUM iDAwn ivc r`KidAW mYN Kud kdy iksy isAwsI pwrtI ivc iksy iksm dI koeI p`kI  mYNbriSp jW izMmyvwrI nhIN leI[ pr ipCly 45 swlW dOrwn vYnkUvr rihMidAW srgrmI nwl AgWhvDU isAwsI kMmW ivc ih`sw ilAw[ hr iksm dy mwrcW rYlIAW ivc hmySW Swml huMdw irhw hW[ ies kMm ivc mYN iek`lw hI nhIN sgoN jgdIS qy myry b`cy vI bhuqI vwrI nwl hI huMdy hn[ knyfw ivc ienHW kMmW ivc mukwblqn ieMnw Kqrw nhIN huMdw[ ikqy kdy kdweIN hI koeI mwrc vgYrw dOrwn koeI ihMsk kwrvweI BwvyN ho jwvy ieh g`l Awm nhIN hY[ ieh d`sx qoN Bwv myrw iehI hY ik mYN ieh pRBwv nhIN dyxw cwhuMdw ik mYN jW myrw prvwr bhuq bhwdr hW jW swfy ivc koeI ivSyS gux hY[ ieho ijhI g`l koeI nhIN[ keI vwrI qW ienHW rYlIAW mwrcW ivc jwxw iek iksm dI 'AwaUitMg' hI huMdI hY[ pr mYN AwpxI bhuqI srgrmI dw Gyrw cyqn qOr ’qy swihq, nwtk qy pMjwbI bolI leI sMGrS q`k hI sImq r`iKAw hY[ ipCly vIh bweI virHAW qoN mYN kYnyfw iv`c pMjwbI bolI nUM p`ky pYrIN krn leI srgrm irhw hW[ myrI smJ ieh bxI hY ik ijs qrHW bVI socI smJI cwl nwl AMgRyzI ny dunIAW dIAW dUjIAW bolIAW nUM KUMjy lwieAw hY aus dI mwr ivc pMjwbI bolI vI AweI hY Aqy ies nUM bcwaux leI koiSS krn dI loV hY[ kYnyfw iv`c pMjwbI bolI leI kMm nUM mYN ies v`fy sMGrS dw ih`sw smJdw hW[ ij`Qy q`k sMsQwvW dI g`l hY, AsIN au~nI sO iek`qr bh`qr ivc pMjwbI klcr AYsosIeySn bxweI sI[ mYN aus dw PwaUNfr pRYzIfYNt sI[ vYnkUvr dI pMjwbI swihq sBw jo 1973 ivc sQwpq hoeI sI dw vI PwaUNfr mYNbr sI[ ieh sMsQw bwAd iv`c pMjwbI lyKk mMc dy nW nwl jwxI geI Aqy hux vI lgwqwrqw nwl swihqk srgrmIAW krdI rihMdI hY[ eysy qrHW 1982 ivc bxI vYnkUvr s`Q, pMjwbI lYNgUeyz AYzUkySn AYsosIeySn (plI) Awid nwl mYN kMm krdw irhW qy krdw hW[ ipCly vIh p`cI swl qoN rweItrz XUnIAn Aw& kYnyfw dw mYNbr hW Aqy kuJ vrHy bI sI Awrts borf ’qy vI irhw hW[

? vYnkUvr s`Q bwry kuJ d`so ieh kI AweIifAw sI?

     - sqnwm jI vYnkUvr s`Q swfy leI iek bhuq hI ivl`Kx qjrbw sI[ 1981-82 dOrwn vYnkUvr swihq sBw ivc kuJ gYr-swihqk lokW dy Awaux nwl mwhOl TIk nw irhw qy mIitMgW ivc kMm dI koeI g`l hox dI QW vkq bhuq jwieAw huMdw sI[ AsIN kuJ dosqW PYslw kIqw ik kuJ v`Krw kIqw jwvy[ AsIN jo kuJ smwijk ivigAwn dy iviSAW ivc piVHAw qy jwixAW sI auhnUM AmlI rUp dyx leI, hr p`KoN fYmokrYitk suBwA vwlI sMsQw bxwaux dw PYslw kIqw[ swnUM Awpxy ipMfW dI s`Q dw kWsYpt vDIAw lgdw sI ij`Qy kuJ h`d q`k qkrIbn hr iksy nUM AwpxI g`l kihx dw h`k huMdw sI[ KYr, AsIN ies ivcwr nwl kMm krn l`gy[ swfI pihlI koiSS sI ik aus vyly dIAW gMBIr sm`isAwvW bwry sWJy qOr ’qy lyK ilKy jwx[ AsIN cwr pMj mYNbr bYT ky iksy ivSy nUM lY ky ivcwr vtWdrw krdy qy Pyr suKvMq jW mYN qy bhuqI vwrI AsIN dovyN k`Ty bYT ky aunHW ivcwrW nUM ilKqI rUp dy idMdy[ muV bYT ky auhnUM dyKdy qy auhnUM kulYkitv dy nW Q`ly CpvwauNdy[ aus vyly AsIN pMjwb ’c in`q vD rhI is`K sm`isAw bwry, aus nwl swfy knyfw dy jIvn ’qy pey rhy Asr bwry, knyfw ’c nvyN Awey BwrqI AwvwsIAW nUM imldy kMmW Awid bwry lyK ilKy[ ieh AsIN Awpxy prcy vqnoN dUr ivc vI Cwpdy qy swfy iek do lyK Bw jI gurSrn isMG horW dy prcy smqw ivc vI Cpy[ pr Pyr AsIN CyqI ieh PYslw kIqw ik v`D qoN v`D lokW q`k aunHW dy POrI msly phuMcwaux leI ieh mwiDAm eynw Fu`kvW nhIN sI[ ies PYsly nwl AsIN rMg mMc krn vl qur pey[ ies kMm leI swnUM syD qy hONslw gurSrn Bw jI horW qoN imilAw[ auh 1983 ivc pihlI vwrI AwpxI tIm nwl eyQy Awey sn[ aus vkq aunHW dI tIm ivc kyvl DwlIvwl qy prmjIq isMG qoN ibnW Bw jI dIAW dovyN bytIAw qy aunHW dI jIvn swQx kYlwS jI vI nwl sn[ AsIN aunHW dy mwfl ”qy eyQy rMg mMc SurU kIqw[ pihlW pihlW aunHW dy vI kuJ nwtk kIqy pr Pyr CyqI hI eyQoN dIAW sm`isAwvW bwry Awp nwtk ilKy qy qkrIbn qyrHW cOdW swl lgwqwr rMg mMc dI srgrmI kIqI[ ies ivc ivl`Kxqw ies g`l ivc sI ik AsIN SurU ivc nwtk vI ausy qrIky nwl hI ilKx dI koiSS kIqI ijs qrHW AsIN pihlW lyK ilKy sn[ pr Pyr bhuqw kMm mYN qy suKvMq ny rl ky kIqw[ ies qrHW kulYkitvlI kMm krn dw ieh qjrbw bhuq hI kwmXwb irhw[ swfy ieh nwtk pihlW ipkt lweIn dy nWA Q`ly qy Pyr l`qW dy BUq nW dy sMgRih ivc Cpy qy gurU nwnk dyv XUnIvristI ivc pVHwey vI jWdy rhy[ vYnkUvr s`Q dI iek ivl`Kxqw ieh sI ik ies ivc swfy nwl AOrq mYNbr vI pUrI brwbrqw nwl ih`sw lYNdIAW sn[ s`Q dIAW mYbrW jgdIS ibinMg, AMjU huMdl, hrjI sWgrw qy ipMdI ig`l vloN pMjwbI Aqy AMgRyzI ivc ilKy nwtk 'hr aumr dw ieko roxw' - 'ifMPirMt eyj sym kyj' vYnkUvr ivc nu`kr nwtk vjoN vI pyS kIqw igAw qy ies nwtk nUM do drjn qoN vD vwr AOrqW dy msilAW nwl sbMDq kWnPrMsW sYmInwrW ivc pyS kIqw igAw[ nwtkW qoN ibnW AsIN kuJ ikqwbW vI sWJy qOr ’qy ilKIAW qy kuJ sMpwd vI kIqIAW[ iesy hI sMdrv ivc mYN s`Q qy rMg-mMc dI iek hor Gtxw bwry izkr krnw cwhWgw[ swfy pMjwb dy siqkwry nwtkkwr AwqmjIq horW eyQy iek nwtk iliKAw qy krvwieAw sI 'kYmlUps dIAW m`CIAW'[ nwtk dy nwl hI aunHW ie`Dr au~Dr keI stytmYNtW vI id`qIAW[ AsIN aus vyly ies gqIivDI ivc kwPI srgrm sW qy mihsUs kIqw ik aunHW dy kuJ klym, nwtk ivc vI qy bwhr id`qIAW stytmYNtW ivc vI, Fu`kvyN nhIN sn[ AsIN smJdy sI ik iksy vI QW dI AslIAq bwry au~Qy rihx vwly lok hI byhqr jwx skdy hn[ ies vrqwry nUM 'AYpropRIeySn' ikhw jWdw hY[ eyQoN dy nyitv lokW ny goirAW vloN aunHW bwry ilKIAW rcnwvW sbMDI lMmI j`dojihd clweI hY[ mYN qy suKvMq ny bhuq iemwndwrI nwl qy sKq imhnq nwl ies nwtk bwry Aqy nwtkkwr vloN id`qy ibAwnW bwry iek lMmw Alocnwqimk lyK iliKAw[ pr swfI Aws dy ault aus nUM iblkul aus siprt ivc nhIN ilAw igAw[ sgoN auhnUM iek v`fy klwkwr ’qy hmly vjoN dyiKAw igAw jo ik swfI mnSw nhIN sI[ pr swnUM ies g`l dI qs`lI hY ik swfy lyK ny kwPI v`fI p`Dr ’qy rMg mMc qy Kws kr bwhr dy lokW dy jIvn bwry bhuq swry isAwxy pMjwbI lyKkW qy AwlockW nUM socx qy ilKx leI pRyirAw[ ilKy gey drjnW lyKW iv`coN do drjn qoN au~qy lyK ilKy fwktr suKdyv isMG dy sMpwd kIqy sMigRh ivc Swml hn[ kYmlUps dIAW m`CIAW nwtk Swied pMjwbI rMg mMc ivc sB qoN vD ivcwirAw igAw nwtk bx igAw[ ies qrHW AsIN vYnkUvr s`Q dy nWA Q`ly hor vI bhuq swrIAW swihqk qy siBAwcwrk srgrmIAW krdy rihMdy sW[ ies dy bwvjUd AsIN vYnkUvr swihq sBw, ijhdw nWA bdl ky lyKk mMc krnw ipAw, nwl vI Awpxw nwqw kwiem r`iKAw[ so swfy leI vYnkUvr s`Q dw ieh qjrbw ivl`Kx vI sI qy mwnx vwlw vI sI[

? swDU jI, qusIN vI kYnyfIAn rwietrz XunIAn dy mYNbr rhy ho[ pr kYnyfIAn rwietrz XunIAn ny pMjwbI swihq dw koeI noits ikauN nhIN ilAw jdo ik pMjwbI kYnyfw iv`c bolIAW jwdIAW bolIAW iv`c Awpxw ^ws AsQwn r`^dI hY[Awpxy hor vI bhuq swry pMjwbI lyKk ies dy mYNbr vI hn[ pMjwbI lyKkW nwl ies sMsQw dy sMbMDw bwry kuJ d`so?

     - hW mYN vI rweItrz XUnIAn AwP kYnyfw dw ipCly vIh p`cI swl qoN mYNbr hW[ kuJ pMjwbI ilKwrI ies qoN vI lMmy smyN qoN mYNbr hn[ ilKwrI XUnIAn koeI srkwrI sMsQw nhIN hY ies krky aunHW vloN pMjwbI dw noits lYx jW nw lYx nwl koeI v`fw Prk nhIN pYNdw[ XUnIAn dw kMm Awpxy mYNbrW nUM AwauNdIAW muSiklW nUM h`l krnw qy srkwr koloN ilKwrIAW vwsqy shUlqW lYxIAW hn[ eyQoN dy lyKkW dy bhuqy msly pRkwSkW koloN Awpxy bxdy h`k lYxy huMdy hn[ swfw pMjwbI lyKkW dw Ajy ieh mslw hI nhIN bixAW[ pMjwbIAW ivc ikqwb klcr dI Gwt kwrn eyQy pMjwbI pbilSr qW kI Ajy qW swry mulk ivc pMjwbI ikqwbW dI dukwn nhIN Ku`lH skI[ AsIN qW jy koeI pRkwSk pYsy ley ibnW jW QoVHy pYsy lY ky ikqwb Cwp dyvy qW AwpxI v`fI ij`q smJdy hW[ Aijhy kMmW ivc ieh XUnIAn bhuq kwmXwbI nwl AwpxIAW swrIAW izMmyvwrIAW inBwauNdI hY[ XUnIAn ny loV Anuswr G`t igxqI lyKkW dy msilAW nUM vI smyN smyN ivcwirAw hY[ knyfw ivc do srkwrI BwSwvW - AMgRyzI qy PrWsIsI qoN ibnW knyfw ivc dUjIAW swrIAW BwSwvW ivdySI hn[ pr lyKkW dI XUnIAn ny lMmy smyN qoN eyQy rih ky iksy vI bolI ivc ilKx vwly nUM mYNbr bxn dI KulH id`qI hoeI hY[ ij`QoN q`k pMjwbI dw sbMD hY, iek qW bhuq G`t pMjwbI lyKk ies dy mYNbr bxy hn qy dUjw Ajy bhu igxqI pMjwbI lyKkW ny pUrI qrHW Awpxy Awp nUM knyfIAnW vjoN ivcrn qy Awpxy h`kW bwry jwnx dI koiSS nhIN kIqI[ pMjwbIAW qoN ibnW koeI hor swfy vwsqy Blw ikauN iPkr krygw[

? quhwnUM pqw ieMfIAw qoN bwhr kYnyfw, ieMglYNf iv`c hor mulkW iv`c vI sihq sBwvW/ lyKk sBwvW bxIAW hoeIAW hn[ kuJ AlockW dw ivcwr hY ik sBwvW ny kuJ lokW nUM auBwirAw vI hY qy kuJ nUM mwirAw vI hY[ quhwfy i^Awl nwl swihqk isrjxw krn krwaux jW pMjwbI bolI dy ivkws iv`c koeI Xogdwn pw rhIAW hn  jW Pyr…?

     - pMjwbI dIAW swihq sBwvW dy smu`cy rol bwry qW kuJ nhIN kih skdw[ pr ij`Qy q`k myrw sbMD hY, mYN ieh g`l dwAvy nwl kih skdw hW ik vYnkUvr dI swihq sBw ny myry swihqk ivkws ivc bhuq v`fw hW-p`KI rol inBwieAw hY[ vYnkUvr dI swihq sBw, ijs dw hux dw nWA pMjwbI lyKk mMc hY, dI rsmI qOr ’qy SurUAwq 1973 ivc hoeI sI pr kuJ lyKk dosq 1970-71 qoN gYr rsmI qOr ’qy kdy kdy iml bYTdy sn[ mYN SurU qoN hI ienHW iek`qrqwvW dw ih`sw sW[ ies jQybMdI dI ivl`Kxqw sI ik ieh iek vrkSwp dI qrHW huMdI sI[ lyKkW dIAW pVHIAW jWdIAW rcnwvW ’qy hr hwzr mYNbr Ku`lH ky Awpxy ivcwr idMdy[ ienHW rcnwvW rwhIN qy kdy auNj vI Awly duAwly dy cldy msilAW bwry BKvINAW bihsW huMdIAW[ keI vwrI keI lyKkW nUM ieh psMd nhIN sI huMdw, Kws kr pMjwb qoN nvyN Awaux vwilAW leI jo Awpxy qoN 'Coty' lyKkW qoN gofIN h`Q luAwaux dy AwdI huMdy hn[ auh iK`J ky ies sMsQw nUM C`f vI jWdy sn[ mYN kMm krn dy nwl nwl pVH vI irhw sW qy auNJ vI kuJ nw kuJ hr vyly nvW pVHdw rihMdw sW[ Awpxy nvyN pVHy nUM prKx dw ieh bhuq hI vDIAw mOkw huMdw sI[ myry Awpxy sbMD ivc ies sMsQw ny XUnIvristI dy krIeyitv rweIitMg dy kors dw kMm kIqw[ jdoN AsIN ies sMsQw dy 25 vrHy hox ’qy iek sovInIAr k`iFAw sI aus ivc ies sBw nwl juVy lyKkW dIAW rcnwvW dy vyrivAW dy nwl nwl aunHW nwl sBw vloN aunHW dy swihqk jIvn ivc pwey Xogdwn sbMDI mulwkwqW vI CwpIAW sn[ Swml bhuqy lyKkW ny sBw dy rol bwry ies iksm dy hI ivcwr pyS kIqy sn[ ieh sovInIAr mYN qy suKvMq huMdl ny kwPI smW lw ky iqAwr kIqw sI[ swihq sBwvW dy rol nUM smJx vwsqy ieh dsqwvyj kwPI shweI ho skdw hY[

? ie`k svwl pMjwbI swihq dI vrg vMf bwry hY[ pMjwb jW ihMdusqwn qoN bwhr ricAw sihq prvwsI swihq dI idRStI nwl ikauN dyiKAw jw irhw hY? iehdy bwry kI kihxw cwhogy?

     - pMjwbI swihq dI vMf bwry pMdrW vIh swl pihlW ieh bihs kwPI BKvIN sI[ mYnUM Xwd hY 1994 ivc inaUXwrk dI kolMbIAw XUnIvristI ivc pMjwbI bolI qy swihq bwry fwktr guirMdr isMG mwn horW iek kWnPrMs krvweI sI ijs ivc fwktr siqMdr isMG nUr qy mohnjIq qy kuJ hor lok Swml sn[ au~Qy aunHW nwl ies sbMDI kwPI BKvIN bihs hoeI sI[ pr mYnUM lgdw hY ik smyN nwl hux ieh sm`isAw kuJ h`d q`k EnI gMBIr nhIN rhI[ v`Kry v`Kry QWhIN vsdy lokW dIAW swihqk srgrmIAW bwry g`l kridAW auhdI inSwndyhI leI koeI nw koeI trm qW vrqxI hI peygI[ pr pihlW lgdw ieh sI ik iksy swihq nUM prvwsI swihq kih ky ibnW kuJ hor kihx dy auhnUM pMjwb ivc rcy jw rhy swihq nwloN Q`ly dI p`Dr ’qy smJ ilAw jWdw sI[ jwxI ik pMjwb ivc ricAw jw irhw swihq 'myn strIm' dw swihq hY qy bwhr dw swihq 'pYrIPrI' hY[ ies iksm dI sm`isAw iek vwr slmn rSdI vloN AMgRyzI swihq dy sbMD ivc vI auTweI geI sI[ AMgRyzI ivc ieMglYNf qoN bwhr dy lokW vloN ilKy swihq nUM kwmnvYlQ swihq kih ky auhdy bwry g`lbwq kIqI jWdI sI Aqy ArQ ieh ley jWdy sn ik ieMglYNf dy lokW vloN iliKAw swihq 'myn strIm' dw swihq hY, dUjy SbdW ivc au~cI p`Dr dw qy kiQ`q kwmnvYlQ swihq Q`ly dI p`Dr dw[ rSdI ny ies g`l ’qy kwPI zordwr qrIky nwl vwr kIqw sI ik dUjy lokW vloN AMgRyzI ivc iliKAw swihq iksy qrHW vI GtIAw jW nIvIN p`Dr dw nhIN[ pr mYnUM lgdw ik pMjwbI ivc hux Swied ieh g`l nhIN rhI[ jy kuJ lok Ajy vI ies qrHW mihsUs krdy hn qW ies bwry zrUr g`lbwq hoxI cwhIdI hY[

? swDU jI, bI. sI. iv`c plI nW dI ie`k sMsQw vI kMm kr rhI hY, jo ik pMjwbI dy ivkws leI jW pMjwbI nUM pRmot krn leI kMm krdI hY[ ies sMsQw bwry kuJ d`so ik ieh sMsQw kdoN bxI? hux qk ies dIAW kI pRwpqIAW hn? ikhVy ikhVy suihrd mYNbr ies kMm iv`c sihXog dy rhy hn?

     - sqnwm jI, plI (pMjwbI lYNgUeyj AYjUkySn AYsosIeySn) ipCly vIh bweI swl qoN kMm kr rhI hY[ ies sMsQw dw mu`K mMqv bI sI dy srkwrI skUlW, kwljW Aqy XUnIvristIAW ivc pMjwbI bolI dI pVHweI cwlU krvwauxw hY[ ijvyN ik quhwnUM pqw hY bI sI dy skUlW ivc 1994 qoN bxI sUby dI nvIN BwSw nIqI Anuswr pMjwbI vI dUjI BwSw dy qOr ’qy pVHweI jw skdI hY[ pr ies ivc bhuq swrIAW muSklW hn[ BwSw dw mslw bVw guMJldwr hY qy ies nwl isAwsI qwkq dw is`Dw sbMD hY[ jo lok AMgRyzI rwhIN Ais`Dy qrIky nwl swrI dunIAW ’qy rwj kr rhy hn auh eynI CyqI ikqy vI iksy hor zbwn dy pYr nhIN lgx idMdy[ kYnyfw ivc vI AMgRyzI dI hkUmq hY qy PrWsIsI nUM vI AwpxI hoNd kiem r`Kx leI lMmw smW j`do-jihd krnI peI Aqy Ajy vI pY rhI hY[ ies leI eyQy skUl borfW vloN hr iksm dIAW sm`isAwvW swhmxy ilAWdIAW jWdIAW hn[ pr swfy leI sB qoN v`fI muSkl pMjwbI mwipAW nUM ies g`l leI rwzI krnw hY ik auh Awpxy b`icAW nUM skUlW ivc dUjI BwSw vjoN pMjwbI pVHwaux[ pr ies pwsy koiSSW zwrI hn[ kuJ pRwpqIAW vI hoeIAW hn[ ies sMsQw ivc SurU qoN lY ky bhuq lokW ny v`fmu`lw Xogdwn pwieAw hY[ swirAW dy nWA lYxy sMBv nhIN pr blvMq sMGyVw qy pwl ibinMg Aqy hor bhuq swry ivAkqI hn jo lMmy smyN qoN myry nwl ies kMm ivc juVy hoey hn[ mYN ipCly do dhwikAW dy ies qrjby bwry iek ikqwb ilKI hY jo aumId hY ies swl (2013) dOrwn Cp jwvygI[ 

? kYnyfw dy bI. sI. sUby iv`c pMjwbI pVwHeI dI siQqI ikho ijhI hY? hux qk pMjwbI pVHwaux leI ikhVIAW ikhVIAW sm`isAvW dw swhmxw krnw ipAw?

     - bI sI ivc pMjwbI pVHweI bwry ieh ikhw jw skdw hY ik jy AsIN knyfw dy iksy hor QW nwl mukwblw krIey qW eyQy shI idSw vl sB qoN vD ivkws hoieAw hY[ ies vyly iek AMdwjy Anuswr bI sI dy srkwrI skUlW, Kwlsw skUlW, kwljW Aqy XUnIvristIAW ivc s`q qoN A`T hzwr q`k ividAwrQI iksy nw iksy p`Dr ’qy hr swl pMjwbI pVHdy hn[ pr jy AsIN bI sI ivc pYdw hoeIAW sMBwvnwvW dy p`K qoN Awlocnwqimk nzrIey nwl dyKIey qW AsIN koeI bhuqw kuJ nhIN kr sky[ skUlW kwljW qy XUnIvristIAW ivc pMjwbI dI pVHweI cwlU krvwaux ivc bhuq swrIAW muSiklW AwauNdIAW hn[ ieh muSiklW keI qrHW dIAW hn[ iek qW eyQoN dy AdwirAW vloN AVcnW KVHIAW kIqIAW jWdIAW hn ijhVIAW keI vwr shI vI huMdIAW hn qy keI vwr aunHW ip`Cy kMm krdI ivrqI auhI purwxI nslvwd dI bImwrI huMdI hY[ dUjI muSikl pMjwbI pVHwaux dy sbMD ivc Fu`kvyN mtIrIAl dI Gwt, BwSw pVHwaux dy ADuink qrIikAW qoN vwikP AiDAwpkW dI Gwt Awid bhuq swrIAW muSiklW hn jo klwsrUm dI p`Dr ’qy AwauNdIAW hn[ pr sB qoN mu`FlI qy Swied gMBIr sm`isAw pMjwbIAW dy Awpxy mnW AMdr AwpxI bolI pRqI vsIAW AnykW glq DwrnwvW dI huMdI hY[ ienHW krky keI vwr eydW vI hoieAw hY ik AsIN lMmIAW koiSSW nwl iksy skUl ivc pMjwbI dI pVHweI SurU krvwauNdy hW pr ividAwrQIAW dI kmI kwrn auh jmwq clxoN rih jWdI hY[ so ies iksm dIAW AnykW sm`isAwvW hn[ pr jy koiSSW suihrd hox qW h`l vI inkldy rihMdy hn[ ies swry Aml ivc keI kuJ vDIAw huMdw vI dyiKAw jw skdw hY[ cMgI g`l ieh vwpr rhI hY ik eyQoN dy jMmpL lok pMjwbI bolI dy msilAW vl iDAwn dyx l`gy hn[ ies dI SurUAwq qW AsIN mwx nwl kih skdy hW ik swfy AYn fI pI pwrtI dy 1994 dOrwn rhy minstr sRI moA shoqw nwl hI ho jWdI hY[ auh bhuq CotI aumr ivc hI eyDr Aw gey sn qy Kud vI pMjwbI eynI izAwdw nhIN sI bol vrq skdy[ pr ieh pMjwbI nUM skUlW ivc pVHwey jwx dw h`k idvwaux leI aunHW ieiqhwsk rol inBwieAw[ eysy qrHW iek hor ivAkqI ieMdr myht jo CotI aumr ivc ie`Dr Aw gey sn aunHW dw Xogdwn vI bhuq mh`qvpUrn hY[ ies vyly bI sI dy skUlW ivc pVHw rhy bhuq swry AiDAwpk auh hn ijhVy ieDr dy jMmpL hn Aqy aunHW ny Kud pMjwbI eyQoN is`KI hY[ aunHW ivcoN bhuq swirAW ny XU bI sI myry koloN pMjwbI pVHI sI qy hux pVHw rhy hn[ pr ies qoN vI vDIAw qy Biv`K leI hONsly vwlI g`l ieh hY ik ienHW ivcoN kuJ lok pMjwbI leI plI nwl iml ky srgrmI nwl kMm krdy hn[

? BwvyN kYnyfw iv`c bhuq swry gurduAwirAW iv`c pMjwbI pVHwaux dI shUlq aupl`bD hY[ mYN Awp kwPI swl guduAwry iv`c pMjwbI dIAW klwsW lweIAW hn pr gurduAwirAW dIAW kmytIAW qW pwT (jpujI swihb /rihrws) jW kQw khwxIAw d`sx pVHwaux leI hI zor idMdIAW hn nw ik BwSw isKwaux nUM, ieh mslw bI. sI. iv`c vI dUijAW SihrW vWg hY? ies dw kI h`l dyKdy ho?

     - pMjwbI bolI dI pVHweI qy gurdvwirAW dw rol vI Awpxy Awp ivc iek idlcsp pihlU hY ies swry Aml ivc[ pihlI g`l qW ieh hY ik ies sbMD ivc knyfw dy gurdvwirAW ny jo kMm kIqw hY auh hr qrHW sulwhuxXog hY[ qkrIbn hr jgHw qy hmySW hI is`K Drm dy ieh Adwry gurmuKI A`KrW ivc pMjwbI dI pVHweI nUM iksy nw iksy h`d q`k AwpxIAW srgrmIAW dw ih`sw bxwauNdy hn[ ieh bhuq vDIAw g`l hY[ pr kudrqI qOr ’qy Dwrimk AdwirAW dw mu`K kMm qW Awpxy Drm nUM sWBxw prcwrnw qy vDwauxw huMdw hY[ ies p`KoN pMjwbI bolI leI kIqIAW srgrmIAW Asl ivc bolI dy p`KoN nhIN Drm p`KoN huMdIAW hn[ aunHW leI Dwrimk kMmW ivc kMm Awaux jogI pVHweI qoN vD pMjwbI dI pVHweI koeI bhuqy ArQ nhIN r`KdI[ ijs kwrn pMjwb dy dUjy Dwrimk iPrky mW-bolI pMjwbI qoN dUr jWdy hn auhI kwrn is`KW dw ies dy nyVy Awaux dw hY[ qy sm`isAw ieh bxdI hY ik pMjwbI bolI dI iek bolI vjoN swr lYxw vwlw koeI nhIN hY[ ies sbMD ivc g`l krn dw mksd iksy qrHW vI is`K Dwrimk AdwirAW dI Alocnw nhIN hY sgoN ieh kihxw hY ik AslI ArQW ivc ieh mslw auhnW dw hY hI nhIN[ auh AwpxI loV vjoN bolI leI jo krdy hn shI hY pr pMjwbI bolI nUM sWBxw pMjwbIAW dw kMm hY nw ik is`KW dw[ ies soc nUM swhmxy r`K ky AsIN plI nUM SurU qoN hI sYkUlr lIhW ’qy clwieAw hY[ ies sm`isAw dw h`l qW swP hI hY ik hr Dwrimk ipCokV dy pMjwbIAW nUM AwpxI mW-bolI vwsqy koiSSW krnIAW cwhIdIAW hn[

? qusIN Swied iksy vI hor ivAkqI nwloN kYnyfw ivc pMjwbI dy ivkws sbMDI vD srgrmI nwl kMm kIqw hY[ qusIN kYnyfw iv`c pMjwbI dw B`ivK iks qrHW vyK rhy ho?

     - sqnwm jI, ieh ie`k bhuq mh`qvpUrn svwl hY[ ij`dW mYN pihlW vI ikhw hY ik kYnyfw iv`c pMjwbI bolI dy sWB qy ivkws dy kMm nUM mYN globl p`Dr ’qy c`l rhy sMGrS dw hI ih`sw smJdw hW[ mYnUM eydW l`gdw ik kYnyfw iv`c pMjwbI dw B`ivK koeI eynw mwVw neIN[ BWvyN Ajoky dOr iv`c AwriQk qy isAwsI kwrnW krky lok pMjwb iv`c hI pMjwbI bolI qoN dUr jw rhy hn pr Aws vwLI g`l ieh hY ik lokW iv`c bolI dI mh`qqw bwry jwgrqI Aw rhI hY[ ies nwl siQqI ’qy Asr pYxw eI pYxw hY[ jy swnUM pqw hovy ik do sO mItr ’qy jw ky ieh sVk mu`k jWdI hY qy A`gy KweI hY, AsIN koiSS zrUr krWgy ik KweI ’c if`gx qoN pihlW pihlW kwr dw ru`K bdilAw jwvy[ pihlW Awm mMinAw jWdw sI ik nvIN QW jw ky iqMnW pIVHIAW qoN bwAd lok AwpxI bolI nUM C`f ky aus dyS dI bolI Apxw lYNdy sn ijs ivc auh rihMdy hox[ ieh g`l hux nhIN hovygI, ^ws krky pMjwbI bolI leI[ ies dy keI kwrn AwpW dyK skdy hW[ sB qoN v`fw kwrn qW AwvwjweI Aqy sMcwr mwiDAm iv`c AweIAW v`fIAW qbdIlIAW hn[ AsIN pMjwb qoN pihlW vWg pUrI qrHW tu`tdy nhIN[ dUjy pwsy kYnyfw iv`c pMjwbI mIfIAw, pMjwbI vpwr, sMgIq, Kwxy ijs p`Dr q`k sQwpq ho rhy hn ieh vI pMjwbI bolI nUM ijMdw r`Kx ivc shweI hoxgy[ pMjwbIAW dy kYnyfw iv`c vDdy nMbrW dw vI Asr ho irhw hY[ kYnyfw dI ipClI 2011 dI mrdmSumwrI Anuswr hux ieh AMgRyzI qy PrYNc qoN bwAd qIjy nMbr ’qy Aw geI hY[ ieh Awpxy Awp ivc bhuq hI Aihm g`l hY BwvyN ies nUM ies p`Dr ’qy ilAwaux leI AsIN iksy ny vI koeI ivSyS qr`dd nhIN kIqw[ ieh g`l iemIgrySn dy nMbrW ivc vwDy kwrn qy cInI bolI nUM iqMn ih`isAW ivc vMfx kwrn vwprI hY[ pr hY ieh bhuq Aihm qy sMBv hY ik ies nwl kYnyfw ivc pMjwbI dy Biv`K bwry kuJ Aijhw pRwpq kIqw jw sky jo Swied pihlW sMBv nhIN sI[ ipCly ie`k sO ds pMdrW swlW dy swfI bolI dy qy swfy Xogdwn nUM hux kYnyfIAn smwj ny vI mMnxw SurU kr id`qw hY[ bI. sI. iv`c pMjwbI skUlW ivc pVHweI jw rhI hY Albrtw iv`c vI SurU ho rhI hY[ ieh jo Aml SurU hoieAw hY ieh Xkdm ^qm neIN hox l`gw[

? bhuq swry lok pMjwbI bolI dy au~jly Biv`K dI SwhdI Brdy hn, pr AglI pIVHI iv`c auh auqSwh hI nhIN dyiKAw jw irhw[ jW kih lO ik AglI pIVHI ny pMjwbI nUM jy ApxwieAw hI nhIN qW hoLI hoLI Awaux vwly smyN iv`c Alop vI ho skdI hY? Drm, klcr qy bolI ie`k mwlw dy mxikAW vWg qW hn?

     - myry iKAwl ivc pMjwbI bolI nwl sbMDq swry msly pMjwb dI DrmW rlI isAwsq qy AwriQkqw nwl juVy hoey hn[ ies AjIb ijhy mwhOl ivc iek bVI gYr-kudrqI g`l vwpr rhI hY ik v`Kry v`Kry kwrnW v`s pMjwbIAW ivc AwpxI mW bolI qoN munkr hox dw Ajokw ruJwn bVw inrwSw vwlw hY[ hux pMjwb ivc koeI bwhroN Aw ky rwj nhIN kr irhw pr bwhrlI bolI zrUr rwj kr rhI hY[ qy ieh g`l k`lI pMjwb ’qy hI nhIN lwgU huMdI[ ieh mMinAw jw irhw hY ik brqwnIAw dw rwj Kqm ho igAw sI pr AMgRyzI dw rwj dunIAW ivc zorW SorW nwl kwiem hY[ pMjwbI leI donW hI pMjwbW ivc Kqrw bx irhw hY pr nwl hI Aws vwlI g`l ieh hY ik ies bwry kwPI lok iPkrmMd hn qy Awpo AwpxI ihMmq Anuswr siQqI ivc moV ilAwaux dI koiSS ’c hn[ jwqI qOr ’qy mYN pMjwbI dy Biv`K bwry AwsvMd hW[ ieh bolI aus iK`qy dI pYdwieS hY ij`Qy dunIAW dI sB qoN purwxI siBAqw jnmI sI[ ieh bolI ijMnw icr dunIAW dI p`Dr ’qy koeI ieho ijhIAW hwlqW nhIN pYdw ho jWdIAW ik nvIAW qknIkW dI mdd nwl lok iksy v`Kry hI qrIky nwl iek dUjy nwl kimaUnIkySn krnw SurU kr dyx qy bolIAW dI loV hI nw rhy, EnW icr jy hor hor bolIAW jIauNdIAW rihxgIAW qW pMjwbI vI jIauNdI rhygI[ swnUM kuJ g`lW bwry Awpxy nzrIey ivc vI qbdIlI ilAwaux dI loV hY[ audwhrn vjoN smyN qy sQwn dI qbdIlI nwl hr cIz bdldI hY qy bolI vI[ dUjI g`l nvIN SbdwvlI iksy vI bolI nUM mwrdI nhIN AmIr bxwauNdI hY[

? A`j pMjwb iv`c vI Aqy pMjwboN bwhr vI mIfIAw iv`c vI SbdW nUM ilKx jW bolx qy shI jW Zlq dI koeI sihmqI nhIN[ quhwfI ies bwry kI rwey hY?

     - pMjwbI smwj ivclI kur`pSn dy kwrn bhuq swrIAW zrUrI g`lW vl shI iksm dI qv`joN nhIN id`qI jw rhI[ bolI dy sbMD ivc sB qoN v`fI sm`isAw ieh hY ik ies dw Ajy q`k shI ArQW ivc imAwrIkrm nhIN ho sikAw[ nw hI koeI ies p`Dr dIAW ifkSnrIAW iqAwr hoeIAW hn[ hYrwnI qy inrwSw vwlI siQqI ieh hY ik pVHy ilKy qy XUnIvristIAW dy v`fy AhuidAW ’qy bYT pMjwbIAW leI vI ifkSnrI dw ArQ AMgRyzI dI rYPrYNs nwl hI hY[ Bwv ik ifkSnrI jW pMjwbI qoN AMgRyzI ivc huMdI hY qy jW ies qoN ault[ jd ik jy AsIN AMgRyzI dI g`l krIey qW AsIN AMgRyzI qoN AMgRyzI ifkSnrI dI hI g`l krdy hW[ mUl mu`dw ieh hY ik ilKx qy rsmI qOr ’qy bolx dI BwSw dw iek imAwr sQwpq hoxw zrUrI hY[ AMgRyzI ies dI vDIAw audwhrn hY[ dunIAW Br ivc lok ies dI v`Ko v`Kry p`Dr ’qy vrqoN krdy hn pr ilKx qy rsmI siQqIAW ivc bolx smyN ies dw hr jgHw iek imAwr kwiem r`iKAw jWdw hY qy iksy nUM ikqy vI ies dy smJx ivc koeI muSikl nhIN AwauNdI[  

? quhwfy jIvn dIAW GtnwvW ny quhwfI soc iv`c kdy koeI iq`Kw moV ilAwdw jW rcnwiqmk-kwrj nUM pRBwivq kIqw hovy?

     - myry jIvn ivc iksy iksm dI koeI AijhI Gtnw kdy nhIN vwprI ijhny myrI soc ivc koeI nwtkI qy Acwnk moV ilAWdw hovy[ mYN vIh ku swl dI aumr qoN nwsiqk ivcwrW dw hW[ qy Swied ienHW qrkSIl ivcwrW dy kwrn izMdgI dy bhuqy msilAW nUM smJx ivc koeI muSikl nhIN AweI[ eydW kdy nhIN hoieAw hY ik mYN iksy sm`isAw smyN auqWh nUM A`KW jW h`Q kr ky svwl kIqw hovy ik koeI mYnUM d`sy ik ieh myry nwl ikauN hoieAw hY? jIvn ivc sm`isAwvW qW hr vyly hr iksy nUM AwauNdIAW hn[ aunHW nUM shI sMdrB ivc smJ ky aunHW nwl nij`Txw mukwblqn suKwlw huMdw hY[ G`to G`t myrw qjrbw qW iehI hY[

? keI lyKk ilKx leI smW sQwn kwgj ipMn vgYrw nwl ilKx dIAW AwdqW dw izkr krdy pVyH suxy hn[ kI quhwnUM vI ilKx smyN ^ws smyN sQwn jW iksy ^ws mwhOl dI loV pYdI hY?

     - quhwfw ieh svwl vI bVw idlcsp hY[ myry leI ieho ijhI g`l kdy sm`isAw nhIN bxI[ myrI h`Q ilKq pihlW qoN hI kwPI Krwb sI[ KuSkq krky ilKxw myry leI bVw AOKw kMm sI[ pr sdky jweIey ivigAwnIAW dy ijnHW myry vrgy ikMny lokW nUM nvyN nvyN sMd id`qy, iksy nUM suxny leI, iksy nUM dyKxy leI, iksy nUM qurny leI qy iksy myry vrgy nUM ilKx leI[ mYN 1987 qoN vI pihlW dw Awpxw ilKx dw swrw kMm kMipaUtr ’qy hI krdw hW[ 1987 ivc mYN Awpxw pihlw mYikntOS kMipaUtr KRIidAw sI qy aus vkq ieh mukwblqn vrqxw suKwlw sI qy iehdy ivc pMjwbI dy PONt vI suKwly hI kMm krdy sn[ kuJ PONt qW aus smyN swfy XU bI sI dy ihMdI qy aurdU pVHwauNdy pROPYsrW ikMn brwieMt qy ASok AklUckr ny hI iqAwr kIqy sn[ AYpl kMipaUtr dI nkl ’qy hI bwAd ivc AweI bI AYm kMipaUtrW ivc ivMfo swPtvyAr iqAwr kIqIAW geIAW sn[ so iehdy nwl mYnUM kursI myz ’qy hI bYT ky ilKxw ipAw qy koeI sm`isAw nhIN AweI[ hux qW hor vI mOj hY lYptOp lY ky ikqy vI bYT jwvo[ mYN qW kihMdw hW ivigAwn izMdwbwd[

? qusIN ipCly idnI XUnIvristI Aw& ibRitS kolMbIAw, vYnkUvr ivc v`fy p`Dr qy pMjwbI bolI bwry ie`k kwn&rMs kIqI, ies bwry kuJ d`so?

     - hW jI, ieh swihqk kwn&rMs  26, 27 ApRYl 2008  nUM XUnIvristI vloN kIqI geI sI[ ies dw ivSw AwDuink pMjwbI swihq sI[ XUnIvristI vloN ieh pihlI koiSS sI ik AwDuink pMjwbI swihq nUM AMgRyzI bolx vwiLAW A`gy pyS kIqw jwvy[ ies kwn&rMs iv`c AmrIkw, kYnyfw qy ieMfIAw qoN ivdvwnW ny ih`sw ilAw[ kWnPrMs qoN kuJ dyr pihlW mYN XU bI sI qoN rItwier hox dw ierwdw bxw ilAw[ fwktr AYn mrPI jo ies vyly XU bI sI dI is`K pMjwbI cyAr ’qy hn, aunHW ny ieh kWnPrMs myry nW eI kr id`qI[ mYnUM sgoN ies g`loN sMg ijhI AwauNdI rhI[

? koeI snyhw pMjwbI bolx sunx vwilAw leI?

sqnwm jI, myrw ivcwr hY ik swnUM kYnyfw jW ij`Qy vI AsIN rihMdy hoeIey, qrkSIl qy mnu`KvwdI soc Apxw ky au~QoN dy vDIAw SihrI bxn dI koiSS krnI cwhIdI hY[ pr cMgy SihrI bxn dw ieh ArQ nhIN ik AsIN Drm qoN ibnW Awpxy s`iBAwcwr nwl sbMDq bwkI sB kuJ Bulw dyeIey[ AMgRyzI dy nwl nwl swnUM pMjwbI bolI vI kwiem r`KxI cwhIdI hY[ nwl hI swnUM pMjwbI siBAwcwr dIAW kuJ cIzW C`f vI dyxIAW cwhIdIAW hn ijvyN ik jwq pwq[ ies pwsy swnUM Kws qOr ’qy iDAwn dyxw cwhIdw hY ik jy AsIN goirAW koloN ieh mMg krdy hW ik auh swnUM bxdw brwbr dw mwx siqkwr dyx qW swnUM vI iek dUjy nwl ieho ijhw hI vrqwA krnw is`Kxw cwhIdw hY[ 

sqnwm isMG : swDU ibinMg jI quhwfw bhuq bhuq DMnvwd ijhVw qusIN Awpxy bhuq hI zrUrI ruJyivAW nUM C`f ky g`lbwq kIqI hY[ swnUM  bhuq swrIAW nvINAW g`lW bwqW dw pqw l`gw[ AsIN Aws krdy hW ik qusIN pMjwbI mW bolI dI syvw iesy qrHW krdy rhoN qy Awpxy lokW nUM iesy qrHW jwgrq krdy rhoN[

ਬਾਤ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਦੀ-   ਕੁਝ ਉਹਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ, ਕੁਝ ਮੇਰੀ

-ਗੁਰਬਚਨ-

ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਦੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ‘ਚ ਸਿਰਕੱਢ ਨਾਂ ਹੈ। ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਵਿਤਾ, ਲੇਖ ਲਿਖਦਾ ਹੈ; ‘ਜੁਗਤੂ’ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਨੇ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ‘ਚ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾਈ ਹੈ।
ਸਾਧੂ ਜਿਹੇ ਦਰਜਣਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ‘ਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਵਾਂਗ ਉਹ ਕਮਾਈ/ਭਕਾਈ ਦੀ ਖਾਤਰ ਕੈਨੇਡਾ ਪੁੱਜਾ। ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਾ ਬਦਲ ਲਿਆ। ਪੜ੍ਹਣ ਲਿਖਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਲੇਖਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਦੀ ਅਹਮੀਅਤ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ‘ਚ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਦੇ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ; ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਸੈੱਸ ਹੈ।” ਉਹਦਾ ਮੁੱਖ ਏਜੰਡਾ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਗੂੜ੍ਹੇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਨਿਮਨ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਕੰਮ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸਾਰਥਿਕ ਹੈ।
ਬਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਨ ਹੂਲਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਮੁਲਕ ਦੇ ਸਮਾਂ/ਸਪੇਸ ਅਨੁਕੂਲ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਬਣਤ ਬਨਾਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਬੌਧਿਕ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਔਸਤ ਪਰਵਾਸੀ ਲਈ ਸਿਵਾਏ ਕਮਾਈ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਹਦਾ ਹੋਣਾ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਕੁੰਡੀ ‘ਚ ਹੀ ਫਾਥਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਵਾਲਾ ਖਾਤਾ ਪਿਛਾਂਹ ਦੀ ਜਿ਼ਹਨੀ ਕਲੋਨਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਕਟੜਤਾ ਤੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਬਾਰੇ ਭਾਵੁਕਤਾ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਭਾਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੁਗਤਾਂ ਦਿਨ-ਕਟੀ ਕਰਨ ਦੇ ਮੋਰੀ-ਰਾਹ ਹਨ। ਪਰਵਾਸੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੁਸ਼ਤ ਜਦ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦਾ ਮੰਚ ਸੰਭਾਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਫੀਥਾ ਫੀਥਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਦੌਰ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ‘ਚ ਘਣਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਅੱਜ ਪਰਵਾਸ ਮਾਇਕ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ; ਅੱਜ ਇਹ ਮਾਇਕ ਲੋਭ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਰਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਗਹਿਰੇ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਦਾ ਪਰਵਾਸ ਮਾਇਕ ਲਾਚਾਰੀ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ; ਇਸ ਲਾਚਾਰੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਲਈ ਉਹਨੇ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਹਦੀ ਅਸਲ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ। ਉਹਦੀ ਕਮਾਈ ਸਵੈ-ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ‘ਚ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਮੁਲਕ ‘ਚ ਹਰ ਪਰਵਾਸੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਦਾ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਰਵਾਸ ਅਨੰਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਧਰਤੀ ‘ਚ ਪਰਵਾਸੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਚ ਸੁਆਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਸਾਲਾਂ ‘ਚ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਲੱਥਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨਸਲੀ ਗੋਰਿਆਂ ਲਈ ਸੁਆਲ ਬਣ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ। ਸੁਆਲ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੇ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਸੁਆਲ ਬਣ ਕੇ ਖੜਾ ਰਿਹਾ। ਨਸਲੀ ਗੋਰਿਆਂ ਲਈ ਇਹ ਸੁਆਲ ਭੈਅ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੁਆਲ ਨੇ ਤਾਕਤਵਰ ਧਿਰ ਦੀ ਅਸਲ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦ ਅੱਗੇ ਸੁਆਲ ਬਣ ਗਈ।
ਤਕੜੇ ਚਿੱਤ/ਚੇਤਨ ਵਾਲਾ ਪਰਵਾਸੀ ਇਸ ਸੁਆਲ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਨਵੀਂ ਧਰਤੀ ‘ਚ ਮੇਰੀ ਪਛਾਣ ਕੀ ਹੈ? ਇਹਦਾ ਜੁਆਬ ਲੱਭਣ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਨਿਰਵਾਸ ਹੈ ਜਦ ਤੱਕ ਪਰਵਾਸੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਪਰਾਈ ਧਿਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਇਹ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਪੱਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬੌਧਿਕ ਪ੍ਰਚੰਡਤਾ ‘ਚ ਪਰਾਈ ਧਿਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਤੱਕ ਇਹਦਾ ਨਿਰਵਾਸ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰਨ ‘ਚ ਹੈ: ਆਰਥਿਕ, ਵਿਦਿਅਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ। ਇਸ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਦੀ ਤੈਹ ‘ਚ ਮਸਲਾ ਸਵੈ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਵੈ-ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਲਪੇਟ ‘ਚ ਔਸਤ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਦੱਸਵੀਂ ਪਾਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਹ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਟੀਚਿੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਭੰਗੜਾ ਵਗੈਰਾ ਨੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ‘ਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਏਦਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਪਰਚਾ ਕੱਢਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗੀ-ਸਾਥੀ ਬਣਿਆ। ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਪਰਚੇ ਦੀ ਸਾਮੱਗ੍ਰੀ ਤੋਂ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸੀ ਕਿ ਇਹਦੇ ਸੰਚਾਲਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪਿਛਾਂਹ ਵਲ ਗੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ। ‘ਵਤਨ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਧੁਨੀ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰੀ ਰੱਖਦੀ। ਪਰਾਏ ਦੇਸ ‘ਚ ‘ਵਤਨ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਬਦਲ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸੁਆਲ ਅਜੇ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ।
‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਦਾ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ ਵੀ ਬਣਿਆ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਤੇ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਇਸ ਪਰਚੇ ਦੀ ਰੂਹੇ-ਰੂਆਂ ਸਨ। ਬਾਦ ਵਿਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਟਾਈਮਜ਼’ ਪਰਚਾ ਕੱਢ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਟੜਤਾ ਨੂੰ ਉਛਾਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੈਂਠ ਉਹਨੇ ਬਣਾਈ ਉਹਦੇ ਤਰਕ ‘ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ ਖੁਦ ਸਮੇਟਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਕੁਢੱਬਾ ਰਾਹ ਸੀ। ਇਹ ਰਾਹ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਜਾਂ ਧੰਜਲ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਜਾਂ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਗ਼ ਮਿਲਣੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ‘ਚ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਲਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ। ਇਹ ਰਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਦਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਵਜੂਦੀ ਸਰੋਤ ਉਸ ਦੌਰ ‘ਚ ਪਏ ਹਨ ਜਿਸ ਨੇ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਸਾਕਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ‘ਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਦੇ ਪਿੜ ‘ਚ ਦਾਖਲਾ ਹੀ ਸਵੈ-ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਭਾਸ਼ਾ/ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ‘ਵੱਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਪਰਚਾ ਇਸ ਅਵਚੇਤਨ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ। ਦੇਰ ਤੱਕ ਚਲਣ ਬਾਦ ਪਰਚਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਧੂ ਕਹਾਣੀ/ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।
ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਦ ਉਹਨੇ ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਵਤਨ’ ਨਾਂ ਦੇ ਤਿਮਾਹੀ ਪਰਚੇ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾ ਅੰਕ ਸਾਕਾ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਬਾਰੇ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਚੋਖੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਉਸ ਹਿਰਦੇ ਵੇਦਕ ਸਾਕੇ ਬਾਰੇ ਅਣਛਪੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਸਾਮੱਗਰੀ ਦਿਨ ਰਾਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ‘ਚ ਬੈਠ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਹੀ ਸਾਧੂ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਧਾਮੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਮਲੂਕਾ’ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਛਪਵਾਇਆ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨਵੇਂ ਪਥ ਦਾ ਐਲਾਨ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸਰੋਤ ਉਸ ਜੱਦੋਜਿਹਦ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਚ ਪਏ ਸਨ ਜੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਨਵੀਂ ਧਰਤੀ ‘ਚ ਵਿੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ। ‘ਮਲੂਕਾ’ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਵੱਢ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਸੀ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਵੱਡੇ ਧਾਮੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਉਹਨੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ‘ਚ ਪੀਐਚ.ਡੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਬੋਲਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਧਾਮ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਛਾਣ ਦਾ ਚਿਹਨਕ ਬਣਿਆ। ਇਹਦੀ ਦੂਸਰੀ ਮਿਸਾਲ ਕੈਲਿਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸੌਂਧ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਐਪਿਕ ਪੱਧਰ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਹੀ ਨਵੇਂ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਗੂੜੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਬੈਠੇ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ ਦੇ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕਟੜਪੰਥੀ ਰਾਹ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿ ਉੱਤਰ ਮਿਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਲਈ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਧਾਮੀ ਰੋਲ ਮੋਡਲ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਤੋਂ ਡੀਲਿੰਕ ਕੀਤਾ। ਸਵੈ-ਪਛਾਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਜੋ ਉਹਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ ‘ਮਲੂਕਾ’ ਦੇ ਨਾਇਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਸਾਕੇ ਦਾ ਮਹਾਂ- ਬਿੰਬ ਉਹਦੇ ਚਿੱਤ/ਚੇਤਨ ‘ਤੇ ਛਾਪ ਛੱਡ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸਾਧੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਥਾਂ ਦਿਖਾਈ ਜਿੱਥੇ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਖੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਆਰਾ ਮਿਲ ‘ਤੇ ਵੀ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਧਾਮੀ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ‘ਹੋਣ’ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਵਾਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦਾ ਵਤਨ ਕੈਨੇਡਾ ਹੀ ਹੈ। ਕਾਮੇ ਦਾ ਵਤਨ ਉਹੀ ਹੁੰਦਾ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨੂੰ ਰੋਟੀ/ਰੋਜ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਏਨਾ ਹੋਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬੌਧਿਕ ਮੁਹਾਜ ਤੇ ਤੀਬਰ ਸ਼ਬਦ ਕਰਮਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਣ ਦੇ ਜਿਸ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਖੜਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਪਾਸ ਬੌਧਿਕ ਪ੍ਰੌਢਤਾ ਦੀ ਤੋਟ ਸਰੇਆਮ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ/ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਸਾ ਕਰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਵੀ ਹੈ, ਅਨੇਕ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਟੁੱਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸਾਂ ‘ਚ ਪਰਵਾਸੀ ਨੂੰ ਹਰ ਘੁੰਡੀ ਤੇ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਇਕੋ ਰਾਹ ਡਾਲਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਥਲ ਹੈ: ਗੁਰਦੁਆਰਾ। ਬਾਕੀ ਦਾ ਇਹਦਾ ਸਮਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਹੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ/ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚਾਣ, ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਖਹਿਬਾਜ਼ੀ, ਸ਼ਰਾਬੀ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ, ਔਰਤ ‘ਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਚੌਧਰ ਲਈ ਤਲਵਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਕਾਰਜਾਂ ‘ਚ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਮਾਇਆਵੀ ਕ੍ਰੀੜਾ’ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਚੋਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਵਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਪੈਸਾ-ਪੂਜ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਨਵੀਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਦੇ ਜੋ ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਯਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਅਸਰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ। ਇਹਦਾ ਅਸਰ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਪਿਆ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ‘ਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਲੇਖਕ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰੇ ਲਈ ਪਿਛਾਂਹ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਦੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਸਭਿਆਚਾਰਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ‘ਚ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਏਨੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਲਕਸ਼ ਨਹੀਂ।
ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਨਫ਼ੀਅਤ ‘ਚ ਸਾਧੂ ਤੇ ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ ਦੇ ‘ਵਤਨ’ ਦੀ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ‘ਚ ਕੀ ਪੁੱਛ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ? ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ‘ਵਤਨ’ ਪਰਚਾ ਬੰਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਗਿਆ। 1995 ‘ਚ ਮੈਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸੁਆਲ ਮੈਂ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ‘ਵਤਨ’ ਬੰਦ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕੀਤਾ। ਉਹਦਾ ਜੁਆਬ ਸੀ: “ਪਰਚਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਅਸੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਾਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਥੱਕ ਗਏ।”
ਮੈਂ ਸਾਧੂ ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ‘ਚ ਸੰਕੋਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਝਮੇਲਿਆਂ ‘ਚ ਫਾਥਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਅਵਾਜ਼ਾਰ ਸੀ, ਨਵਾਂ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤਾ ਮਿਲਣਸਾਰ ਵੀ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਜਾਂ ਉਂਜ ਹੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀ ਬਣਤ ‘ਚ ਗੁਪਤਚਾਰੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ।
ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਸੀ ਤੇ ਇਕ-ਦੋ ਵੇਰ ਹੀ ਇੰਡੀਆ ਆਇਆ ਸੀ। ਏਨੀ ਦੇਰ ਓਪਰੀ ਧਰਤੀ ‘ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਵਿਕਾਸ-ਰੇਖਾ ‘ਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਾ ਇਹ ਬੰਦਾ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ ਸੈਂਕੜੇ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਮੋਨੋਗ੍ਰਾਫ਼ ਦਿੱਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਦੀ ਸਮਰਥਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ।
ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਦ ਮੈਂ ਫੇਰ ਵੈਨਕੂਵਰ ਪੁੱਜਾ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਗੱਲਬਾਤ ‘ਚ ਸੰਕੋਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੰਮੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਬੱਬ ਫਿਰ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਤੀਜੀ ਵੇਰ ਮੈਨੂੰ ਕੈਲਿਫੋਰਨੀਆ ਤੋਂ ਸਿਆਟਲ ਦੇ ਰਾਹ ਵੈਨਕੂਵਰ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਧੂ ‘ਚ ‘ਚ ਚੋਖੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਗਾਂਹ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਧਵੱਜ ਉੱਚਾ ਕਰਨ ‘ਚ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ ਬੇਜੋੜ ਸੀ। ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦੀ ਚੌਧਰ ਵੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣਾ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ‘ਚ ਵਿਸਤਾਰਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸਵੈ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਸਪੇਸ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਨਿਰੰਤਰ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਾਧੂ ਦੇ ਚਿੱਤ/ਚੇਤਨ ‘ਚ ਅਜਿਹਾ ਵੱਢ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਲੰਮੀ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਆਖਿਰ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਘੇਰ ਲਿਆ।
-2-
ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਜਦ ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਫਗਵਾੜੇ ਲਾਗੇ ਚਹੇੜੂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਪੁੱਜਾ। ਚਹੇੜੂ ਨੂੰ ਜਿ਼ਹਨ ਤੋਂ ਝਾੜਦਿਆਂ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਖਰਚ ਹੋ ਗਏ।
ਕੈਨੇਡਾ ਪੁਜ ਕੇ ਸਾਧੂ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਉਸ ਬੰਦੇ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜੋ ਤੈਰਨਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਪਰ ਦਾਖਲ ਵਿਰਾਟ ਪਾਣੀਆਂ ‘ਚ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “ਨਵੰਬਰ 1967 ‘ਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਹੀ ਘਬਰਾਹਟ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਟੋਕੀਓ ਰਾਤ ਰੁਕ ਕੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਵੈਨਕੂਵਰ ਵਾਲੀ ਫਲਾਈਟ ਸੀ। ਹੋਟਲ ‘ਚ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਟੀ. ਵੀ. ‘ਚੋਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਦੇਖ ਮੈਂ ਸੋਚਾਂ ਇਹ ਬੰਦੇ ਬੋਲੀ ਕਿੱਥੋਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਟੀ. ਵੀ. ਦੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਕੇ ਦੇਖਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਜਾਦੂ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।”
ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਏ ਦੇ ਘਰ ਕੈਮਲੂਪਸ ਪੁੱਜਾ; ਨਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ‘ਚ ਉੱਕਾ ਫਿੱਟ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਉੱਖੜਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਹਨੂੰ ਹੀਣਾ ਦੱਸਣ ਦੇ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖਾਲੀਪਣ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ। ਪਿਛਾਂਹ ਉਹ ਭਰਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਚਿੱਤ ਬੇਚੈਨ ਸੀ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਚਦਾ: ‘ਕਿੱਥੇ ਆ ਗਏ’।
ਤਾਏ ਦੇ ਬੱਚੇ ‘ਚਪਰ-ਚਪਰ’ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਦੇ ਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲ ਦੇਖਦਾ। ਕੱਜ਼ਨ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣ : ‘ਅਨਪੜ੍ਹ ਗੰਵਾਰ, ਏਥੇ ਕੀ ਕਰਨ ਆਇਆਂ?’ ਸਾਧੂ: “ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੋ ਤਾਂ ਗੋਰੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਊਂਈ ਸਾਹ ਰੁੱਕਦਾ। ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਗੋਰੇ ਮੇਰੇ ਵਲ ਹੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ, ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ।” ਵੈਨਕੂਵਰ ਅੱਗੇ ਚਹੇੜੂ ਬੌਂਦਰ ਗਿਆ।
ਚਹੇੜੂ ‘ਚ ਵੀ ਉਹ ਪਿਛਾਂਹ ਖੜਨ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਚੁਪੀਤਾ। ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਤੋਂ ਭੈਅ ਖਾਣ ਵਾਲਾ। ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਸਰੋਤ ਸੁੱਕੇ ਪਏ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਘਟਨਾ ਸੁਣਾਂਦਾ ਹੈ: “ਮਈ 1967 ‘ਚ ‘ਪ੍ਰੀਤ ਮਿਲਣੀ’ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ‘ਚ ਹੋਈ, ਮੈਂ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ, ਏਨਾ ਸਾਹਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਉੱਥੇ ਸਨ: ਸੇਖੋਂ, ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਆਰਟਿਸਟ, ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ। ਮੈਂ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਦਾ ਡਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਵਾਪਿਸ ਆ ਗਿਆ।”
ਨਿਮਨ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਆਕ੍ਰਮਣੀ, ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਤੇ ਧਾਕੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਾਂ ਬਾਹਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਫਾਸਲੇ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੇ ਜੋ ਚੁਪੀਤੇ ਨਿੱਜ ਨੂੰ ਭੇਤਭਰੀ ਪਟਾਰੀ ‘ਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਧੂ ਬਿਨਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀ ਬਣਤ ‘ਚ ਦੂਜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੱਤ ਭਾਰੂ ਹਨ। ਇਹਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਫੇਰੀਆਂ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਕਿ ਇਹ ਬੰਦਾ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਮਿਲਾਪੜਾ ਤੇ ਕੋਰਾ ਹੈ, ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਇੱਛੁਕ ਤੇ ਫਾਸਲੇ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੁ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੁਕੋਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਫਿ਼ਕਰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਾ ਆਪੇ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਪਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਆਪਾ ਬਚਾਉਣ ‘ਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਸੋਚਣਾ ਵੱਧ ਤੇ ਕਰਨਾ ਘਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਸੋਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ।
ਸਾਧੂ ਦਾ ਤਾਇਆ 1933 ‘ਚ ਕੈਨੇਡਾ ਪੁੱਜਾ। ਵੀਹ ਸਾਲ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਖੂਹ-ਖਾਤੇ ‘ਚ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਤਾਇਆ ਅਚਾਨਕ ਪਿੰਡ ਆਣ ਲੱਥਾ। ਐਸਾ ਆਇਆ ਕਿ ਚਾਰ ਸਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਦੇਸ ਜਦ ਚੋਖਾ ਅਵਾਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਮੁੜ ਕੈਨੇਡਾ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ। ਜਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਉਹਨੇ ਸਾਧੂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ।
ਮੁੱਢਲੇ ਸਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹਦੇ ਹੀ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣੋ: “ਮੇਰਾ ਜਨਮ 3 ਦਸੰਬਰ, 1947 ਨੂੰ ਚਹੇੜੂ (ਕਪੂਰਥਲਾ) ‘ਚ ਹੋਇਆ। ਪਿਤਾ ਖੇਤੀ ਕਰਦਾ ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਏਕੜ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ। ਏਨਾ ਯਾਦ ਹੈ ਘਰ ‘ਚ ਪੈਸੇ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਥੁੜ੍ਹ ਰਹਿੰਦੀ। ਪੇਂਡੂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਪ੍ਰਵਾਰ ਤੇ ਮਾਂਬਾਪ ‘ਚ ਖਹਿਬਾਜ਼ੀ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਿਤਾ ਮਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹੀ-ਗਲੋਚ ਕਰਦਾ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਫੀਸ ਦੇਣ ਲਈ ਦੋ ਰੁਪਏ ਨਾ ਹੁੰਦੇ। ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਤੋਂ ਦਸ ਰੁਪਏ ਹੁਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਸਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤੀ ਦੇਖਭਾਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਗੁਆਂਢ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਖੇਡਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦੀ ਔਰਤ, ਜਿਹਨੂੰ ਭਾਬੀ ਕਹਿੰਦੇ, ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਾਂਦੀ ਜੋ ਅਜੇ ਤੱਕ ਯਾਦ ਨੇ। ਮਾਂ ਨੇ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਖਾਹਿਸ਼ ਕੋਈ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਪਿਉ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹਦਾ ਸਟਾਈਲ ਰੁੱਖਾ ਸੀ।”
ਕੈਨੇਡਾ ‘ਚ ਕਿੰਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਸਾਧੂ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਦਾਗ ਮਿਟਾਣ ਲਈ ਭੰਬੀਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਬਾਪ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਪਰ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਦਾਗ਼ ਸੀ ਕਿ ਮਿਟਣ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਪੁੱਤਰ ਬਾਪ ਦੀ ਵਿੱਢੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਕੈਨੇਡਾ ਪੁੱਜਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਰਿਲੇਅ ਦੌੜ ‘ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਈਦਾ ਹੈ।
ਸਾਧੂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “-ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਐਬਟਸਫੋਰਡ-ਵੈਨਕੂਵਰ ਤੋਂ 50/60 ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਫਰੇਜ਼ਰ ਵੈਲੀ- ਪਰੂਨਿੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਰਸਭਰੀਆਂ ਦੀ, ਮੈਂ ਆਉਣ ਦੇ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਦ ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਤੇ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਵੇਜ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਡਾਲਰ ਘੰਟਾ ਮਿਲੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘਟ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ- ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਡਾਲਰ ਨੂੰ ਰੁਪਿਆਂ ‘ਚ ਬਦਲ ਕੇ ਦੇਖਦੇ; ਵੇਜ ਨੂੰ ਰੁਪਿਆਂ ‘ਚ ਗਿਣਦੇ। ਫਾਰਮ ‘ਚ ਵੇਜ ਦੇ ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਾ ਦੇਖੇ; ਜਿਹੜਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਵੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੀ, ਉਜਰਤ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ। ਮੇਰੀ ਬੜੀ ਖਾਹਸ਼ ਸੀ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ। ਮੈਂ ਦਸੰਬਰ 1967 ‘ਚ ਈਵਨਿੰਗ ਕਲਾਸ ‘ਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਕੋਰਸ ਸੀ : ਇੰਗਲਿਸ਼ ਫੌਰ ਨਿਊ ਕੈਨੇਡੀਅਨਜ਼। ਪਿੰਡ ‘ਚ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੈਂ ਮੱਝਾਂ ਚਾਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ; ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਾਦ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਾ।”
ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ: “ਔਰਚਰਡ ‘ਚ ਚਾਰ ਹਫ਼ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸਰਦੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ, ਕੰਮ ਖਤਮ। ਬਰਫ ਪੈਣੀ। ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸਾਥੀ ਸੀ ਉਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਸਾਥ ਸੀ। ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ। ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ’ ‘ਚ ਉਹ ਛੱਪਦਾ ਸੀ। ਰਾਮਪੁਰੀ ਮੇਰੇ ਤਾਇਆ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੌਸਮ ਬਦਲਿਆ ਮਈ 1968 ‘ਚ ਮੈਂ ਕੰਮ ਭਾਲਣ ਦੀ ਫਿਰ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿਆਲ ‘ਚ ਵੀ ਮੈਂ ਗੁਰਗਾਬੀ ਪਾ ਕੇ ਕੰਮ ਲੱਭਣ ਨਿਕਲ ਪੈਂਦਾ, ਬਰਫ਼ ਪੈ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਡਿਮਾਂਡ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਤਜੁਰਬੇ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਾਲ ਮਈ ‘ਚ ਤਾਇਆ ਜੀ ਨੇ ਕੈਮਲੂਪਸ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਇਕ ਬੰਦਾ ਹੋਰ ਸੀ ਨਾਲ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੁਵਾਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੰਗਲ ‘ਚ ਸਾਅ ਮਿਲ ਸੀ ਉੱਥੇ। ਨਵੀਂ ਸਿ਼ਫ਼ਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਚਾਰ ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸਾਡੇ ਨਾਂ ਦਫਤਰ ਲਿਖਵਾਏ ਗਏ। ਸਾਢੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਸਿ਼ਫ਼ਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਫੱਟੇ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਇਕ ਸਾਅ ਮਿਲ ‘ਚ ਇਹ ਕੰਮ ਸਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰੀਨ ਚੇਨ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਚੇਨ ‘ਤੇ ਫੱਟੇ ਆਉਂਦੇ ਸੀ ਉਹਨੂੰ ਗ੍ਰੀਨ ਚੇਨ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਡਿੱਗੇ ਫੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮਿਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ। ਮਿਲ ਟਾਮਸਨ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਦਰਿਆ ‘ਚੋਂ ਚੰਨ ਦਿੱਸਦਾ ਤੇ ਇਕਾਂਤ। ਨਾਲ ਮਿਲ ਦਾ ਰੌਲਾ। ਨਾਲ ਜੰਗਲ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਬੰਦੇ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਦੋ ਹਫਤਿਆਂ ਬਾਦ ਪਹਿਲੀ ਪੇਅ-ਚੈੱਕ ਮਿਲੀ। ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਆਪਣੇ ਕਮਾਈ ਦੇਖੀ। ਇਕ ਸਟੋਰ ‘ਚ ਜਾ ਕੇ ਵੇਜ-ਚੈੱਕ ਦੇ ਕੇ ਕੈਸ਼ ਲਿਆ। ਡਾਲਰ ਲਿਆ ਕੇ ਮੰਜੇ ‘ਤੇ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ। ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਡਾਲਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ।”
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਧੂ ਬੋਲਦਾ ਹੈ: “ਬਹੁਤ ਇਕੱਲਾ ਸੀ। ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਕਮਰਾ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਿਚਨ ਸਾਂਝੀ, ਬਾਥਰੂਮ ਸਾਂਝੀ। ਸਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸਿੰਗਲ ਸੀ, ਬਸ ਤਿੰਨ ਪਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਰੋਟੀ ਅਸੀਂ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਬਨਾਣੀ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਕੁੱਕ ਹਾਊਸਾਂ ‘ਚ ਬੰਦਾ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਰੋਟੀ ਕੁੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰ ਇਸ ਥਾਂ ਏਦਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਸਾਅ ਮਿਲ ‘ਚ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਾਦ ਅਗਸਤ ‘ਚ ਮੈਂ ਲੌਂਗ ਵੀਕਐਂਡ ‘ਤੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਆਇਆ, ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਨਾਰਥ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੀ ਇਕ ਮਿਲ ‘ਚ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਕੰਮ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਮੈਂ ਹੈਲਪਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਤਕੜਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾੜਾ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ। ਕਾਫ਼ੀ ਤੰਗੀ ਦੇ ਦਿਨ ਕੱਟੇ। ਮੈਂ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਿ਼ਆਦਾ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਖੌਲ ਕਰਨਾ, ਕਹਿਣਾ ਵੱਡਾ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਹੈ। ਕਾਲਜ ‘ਚ ਛੁੱਟੀਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਕਈ ਸਟੂਡੈਂਟ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ। ਇਹ ਚੰਗੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਹੁੰਦੇ। ਸੁਭਾਅ ਚੰਗਾ, ਖੁਲ੍ਹ ਦਿਲੇ। ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚਲੇ ਜਾਣਾ। ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੜਾ ਮਖੌਲ ਕਰਦੇ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਦਾ। ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਸੀ ਦੋ ਸਿ਼ਫ਼ਟਾਂ ਕਰਨੀਆਂ, ਆ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣੀ। ਜੂਆ-ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣਾ। ਜਾਂ ਕੈਮਲੂਪਸ ‘ਚ ਗੋਰੀਆਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ, ਬੀਅਰ ਪਾਰਲਰਾਂ ‘ਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਖੂਬ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਏਦਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਸੁੱਕਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਤਾਸ਼/ਜੂਆ ਖੇਡਦੇ, ਮੈਂ ਨਾਲ ਬੈਠ ਜਾਣਾ। ਮੇਰਾ ਉਹ ਮਖੌਲ ਉਡਾਂਦੇ।
–“ਨਾਰਥ ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਦੋ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਸਤੰਬਰ 1968 ਤੋਂ ਮਾਰਚ 1970 ਤੱਕ। ਫਿਰ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਨਾਰਥ ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਦੌਰਾਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਫਾਰਮ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਆਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਫਾਰਮ ਭਰ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਟੈਸਟ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਮਨ ‘ਚ ਸੀ ਜੌਬ ਤਾਂ ਮਿਲਣੀ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ। ਮੈਂ ਗਿਆ ਕਿ ਪਾਸ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ। ਸਿੰਪਲ ਟੈਸਟ ਸੀ, ਮਲਟੀਪਲ ਚਾਇਸ ਜੁਆਬ ਸਨ, ਜਿ਼ਆਦਾ ਨੰਬਰ ਲੈ ਕੇ ਪਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਇੰਟ੍ਰਵਿਊ ਦਾ ਸੱਦਾ ਆਇਆ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਈਵਨਿੰਗ ‘ਚ ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਿਲ ‘ਚ ਜਿ਼ਆਦਾ ਪੈਸੇ ਮਿਲਦੇ ਸੀ। ਇੰਟ੍ਰਵਿਊ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਘਟ ਪੈਸੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏਂ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਉੱਥੇ ਮੈਥੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਜੌਬ ਮਿਲ ਗਈ। ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਬਣੀ ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਮਿਲ ‘ਚ ਜਿ਼ਆਦਾ ਪੈਸੇ ਮਿਲਦੇ ਆ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਮੈਂ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ਦੀ ਜੌਬ ਨਾ ਲਵਾਂ। ਆਪਣਾ ਬੰਦਾ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਕਦੇ ਦੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਮਿਲ ਦੇ ਸੁਪ੍ਰੰਡੰਟ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜੇ ਦੋ ਹਫਤੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਓ ਤਾਂ ਨਵੀਂ ਜੌਬ ਟਰਾਈ ਕਰ ਲਵਾਂ। ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ, ਉਹ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ਗਿਆ ਤਾਂ ਲੈਟਰ ਕੈਰਿਅਰ ਪੋਸਟ ਮੈਨ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ। ਸੋਚਿਆ ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਤੇਰਾਂ ਸਾਲ ਜੌਬ ਕੀਤੀ 1970 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਟਰੱਕ ਡਰਾਈਵਿੰਗ ਵਾਲੀ ਜੌਬ ਲੈ ਲਈ। ਪੈਦਲ ਤੇ ਟਰੱਕ ਰਾਹੀਂ ਡਲਿਵਰੀ ਦਾ ਕੰਮ।”
ਮੈਂ ਸੁਆਲ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸਾਧੂ ਦੇ ਜੁਆਬ ਲੈਪ ਟੌਪ ‘ਤੇ ਉਤਾਰੀ ਜਾਂਦਾ। ਉਹਦੇ ਬੋਲ: “1973 ‘ਚ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਈ। ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਉਸੇ ਸਾਲ 1967 ‘ਚ ਆਈ ਸੀ ਜਦ ਮੈਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ ਤਦ; ਗੋਰਾਇਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੁੜਕਾ ਦੀ ਸੀ। ਆਪਸੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਤੇ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਰਾਹੀਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਇਆ। ਟਿਪੀਕਲ ਐਰੇਂਜਡ ਮੈਰਿਜ ਸੀ।
–“ਜਦ ਮੈਂ ਮਿਲ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਜਾਂ ਤੀਜੀ ਚੈੱਕ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਤੇਰੇ ਪੈਸੇ ਐ ਤੂੰ ਆਪ ਸਾਂਭ। ਨਾ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਣੇ ਆ, ਨਾ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਤਵੱਕੋ ਰੱਖੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਲੱਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਤੋਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ‘ਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ, ਮੈਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਨਾਰਥ ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਕੰਮ ਵੇਲੇ ਸਾਡਾ ਘਰ ਬਹੁਤਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਅਸੀਂ ਇਕ ਹੋਰ ਘਰ ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਖ੍ਰੀਦ ਲਿਆ, ਮੈਂ ਮੌਰਗੇਜ਼ ਦੇਂਦਾ। ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ ਕਪੜੇ ਸੀਉਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੌਪ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ, ਤਦ ਖਰਚੇ ਚਲਦੇ। ਮਾਇਕ ਅਵਸਥਾ ਸਾਡੀ ਹੈਂਡ- ਟੂ-ਮਾਊਥ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਵੱਖਰਾ ਰਹਵਾਂ। ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਘਰ ਲੈ ਲਿਆ।
–“ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ, ਬੀਵੀ ਨੇ 1975 ਤਕ ਕਪੜੇ ਸਿਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ; ਬੀਵੀ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
–“ਜਦੋਂ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਸੀ ਮੈਂ ਗਰੇਡ ਅੱਠ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਕੀਤਾ। 1978/79 ‘ਚ ਮੈਂ ਬੀ. ਏ. ਜਾਇਨ ਕੀਤੀ। ਫਰੇਜ਼ਰ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਤੋਂ 1982 ‘ਚ ਬੀ.ਏ. ਫਿਨਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੱਧੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ 1970 ‘ਚ। 1972 ‘ਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਆ ਗਿਆ। 1970 ‘ਚ ਜਦ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਉਹਦੇ ਦੋਸਤਾ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਭੰਗੜਾ ਵਗੈਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਬਣਾਈ। ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਪੁਰਾਣਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਖਾਲ੍ਹੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰਦੇ, ਰਿਹਸਲ ਕਰਦੇ। ਜਦੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰੌਸ ਸਟ੍ਰੀਟ ‘ਚ ਸਿ਼ਫ਼ਟ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕਈ ਅਮੁੱਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੱਦੀ ‘ਚ ਸੁੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਇਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਉਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਹਮੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲੈ ਆਉਣੇ ਸੀ। ”
ਸਾਧੂ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਦਿਨ ਕਿੱਦਾਂ ਦੇ ਸਨ? ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ: “ਚੌਥੀ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਜਿ਼ਆਦਾ ਵਕਤ ਆਪਣੀ ਭੂਆ ਦੇ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਗੁਜੰਾਰਦਾ ਸੀ; ਉੱਥੇ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਅਜੀਬ ਅਸਰ ਹੋਇਆ. ਇਹ ਲੋਕ ਕਹਾਣੀ ਸੀ, ਇਹਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪੜ੍ਹਣ ਦੀ ਚਿਣਗ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ. ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਪੂਰਨਮਾਸੰੀ’ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਉਹਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ. ਨਾਵਲ ‘ਚ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸਨ, ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ. ਏਦਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਪੜ੍ਹਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ. ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਇੰਨੀ ਜਿੰਆਦਾ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਚੋਣ ਕੀਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਿਆ. ਸਕੂਲ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ‘ਚੋਂ ਕਿਤਾਬ ਲੈਣੀ ਮੁਸੰਕਿਲ ਸੀ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਮੰਗਦਾ. ਫਗਵਾੜੇ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਪਤੰਗਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਵੀ ਦਿੰਦੇ. ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ-ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਕੰਵਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਦਾ ਫਿਕਸੰਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ. ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀ ਉਰਦੂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਉਰਦੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ. ਮੈਂ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਜੁੰਰਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਤਾਇਆ ਮੈਨੂੰ ਉਰਦੂ ਸਿਖਾ ਦੇ. ਮੈਂ ਦਤ ਭਾਰਤੀ ਦਾ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਿਆ. ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਸੋਵੀਅਤ ਸਾਹਿਤ ਜੋ ਹੱਥ ‘ਚ ਆਉਂਦਾ ਪੜ੍ਹਦਾ- ਸੰੋਲੋਖੋਵ ਦਾ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਿਆ. ਕਾਲਜ ਜਾਇਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਿਤਾ ਨੇ ਟਿਕਟਾਂ ਭੇਜ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ.”
–“ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ. ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ. ਐਮ। ਏ। ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਪਿਸ ਇੰਡੀਆ ਜਾ ਕੇ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਸਕਾਂ.
–“ਜਦੋਂ ਤਾਇਆ ਜੀ ਵਾਪਿਸ ਇੰਡੀਆ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ. ਦਰਸੰਨ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਤੇ ਉਹਦੀ ਬੀਵੀ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ. ਇਕ ਵੇਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਛਾਪਾ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਕਿ ਏਥੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਮਰੇਡ ਆਉਂਦੇ ਆ. ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਜੰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ. ਅੱਠਵੀਂ-ਨੌਵੀਂ ਤੋਂ ਹੀ ‘ਪ੍ਰੀਤ ਲੜੀ’ ਪੜ੍ਹਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ.
–“ਬਚਪਨ ‘ਚ ਵਾਲ ਕਟਾਏ ਹੋਏ ਸੀ. ਧਾਰਮਿਕ ਰੁੱਚੀ ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਫਿਰ ਵਾਲ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਰੱਖੇ. ਵੈਨਕੂਵਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫੰਤੇ ‘ਚ ਹੀ ਕਟਵਾ ਦਿੱਤੇ. ਤਾਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜੇ ਕਟਵਾਣੇ ਨੇ ਤਾਂ ਹੁਣੇ ਕਟਵਾ. ਜੇ ਰੱਖਣੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਨਾ ਕਟਵਾਈਂ. ਮੈਨੂੰ ਆਜੰਾਦੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ. ਨਸਲਵਾਦ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ; ਪੱਗ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕੰਫਰਟੇਬਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ.
–“ਦੇਸ ‘ਚ ਮੈਂ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਸੀ. ਏਥੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ. ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਜੌਬ ਬੜੀ ਔਖੀ ਸੀ, ਬੂਰਾ ਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ. ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਹੇਠ ਡਿੱਗੇ ਬੂਰੇ ਨੂੰ ਕਲੀਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੰੋਵਲ ਨਾਲ. ਮਿੱਲ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਡੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ‘ਹਾਈ ਟਾਈਡ’ ਆਉਣੀ ਤੇ ਗੰਦ ਪੈਣਾ. ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੁੰਦਾ. ਉਪਰ ਮਿਲ ਦਾ ਸੰੌਰ, ਹੇਠ ਸੰੋਰ, ਮੈਂ ਫਿਲਮੀ ਗਾਣੇ ਗਾਉਣੇ ਇਕੱਲਿਆਂ. ਉਸ ਪ੍ਰਾਸੈਸ ‘ਚੋਂ ਆਪ ਲਿਖਣਾ ਸੁੰਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਮਿਕਸਡ ਜਿਹੀ ਭਾਸੰਾ ‘ਚ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਸੁੰਰੂ ਕਰ ਕੀਤੀ, ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਗੀਤ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਰੋਜੰਾਨਾ. 1960ਵਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ. ਪੁਰਾਣੇ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ. ਉਦੋਂ ਅਸੀਂ ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ. ਮੈਨੂੰ ਭੰਗੜੇ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ. ਵੈਨਕੂਵਰ ‘ਚ ਮੈਂ ਸੀਨੀਅਰ ਸੀ. 1972 ਦੇ ਸੁੰਰੂ ‘ਚ ਮਹਿੰਦਰ ਸੂਮਲ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ. ਉਹ ਕਾਲਜ ‘ਚ ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਉਹਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਗਰੁੱਪ ਤਕੜਾ ਹੋ ਗਿਆ. ਨਾਰਥ ਅਮਰੀਕਾ ‘ਚ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ ਭੰਗੜੇ ਦੀ ਟੀਮ ਸੀ.
–“ਦਸੰਬਰ 1972 ‘ਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਵੀ ਸਾਡੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ‘ਚ ਆਣ ਰਲਿਆ. 16 ਦਸੰਬਰ 1972 ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾ ਨਾਟਕ ਕੀਤਾ ਜੋ ਧੰਜਲ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ. ਉਦੋਂ ਧੰਜਲ ‘ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਹਮਸਫੰਰ’ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਇਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਾਣਦਾਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ. ਉਹ ਨਕਸਲੀ ਮਾਹੌਲ ‘ਚੋਂ ਆਇਆ ਸੀ. ਉਹਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰਾ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ.
–“ਉਦੋਂ ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ ਤੇ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੱਧੂ ਹੁੰਦੇ ਸੀ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. 1970 ‘ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੈਗਜੰੀਨ ਕੱਢਣਾ ਸੁੰਰੂ ਕੀਤਾ: ‘ਸਾਂਝ ਸਵੇਰਾ’. ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਏਸੇ ਨਾਂ ਦਾ ਪਰਚਾ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ, ਨਾਂ ਬਦਲਣਾ ਪਿਆ. ਨਵਾਂ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ: ‘ਨਵੀਂ ਧਰਤੀ’. ਇਹ ਸਾਹਿਤਕ ਕਦਮ ਸੀ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਕੰਵਲ ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਗਤਪੁਰ ਦਾ ਸੀ. ਤਦ ਤੱਕ ਅਜਮੇਰ ਰੋਡੇ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ; ਉਹ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਤਦੋਂ ਵੈਨਕੂਵਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ. 1972 ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸੁੰਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ. 10-15 ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਸੀ. ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ. ਕੁਝ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਸੀ. ਨਕਸਲੀ ਨਾਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਉਦੋਂ ਆਏ. ਉੱਜਲ ਦੋਸਾਂਝ 1968 ‘ਚ ਆਇਆ. ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ‘ਚ ਸੁੰਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ. ਸਿਆਸੀ ਮਸਲੇ, ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਜੰਟਰਾਂ ਦੀਆ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਇਮੀਗ੍ਰੇਸੰਨ ਦੇ ਮਸਲੇ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਸੰਘਰਸੰ, ਆਦਿ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ. ਜੁਲਾਈ 1973 ‘ਚ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਕਾਇਮ ਹੋਈ. ਰਾਮਪੁਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਿਆ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਮੈਂ ਖਜੰਾਨਚੀ.
–“ਤਦ ਤੱਕ ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ ਵਿਜਟਰ ਸੀ, ਪੱਕਾ ਟਿਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਅ ਰਹੇ ਸਨ. ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜੇ ਉਹ ਪਰਚਾ ਸੁੰਰੂ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ. ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਸੁੰਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਸੀ.
–“ਧੰਜਲ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ‘ਚ ਫ਼ਰਕ ਸੀ. ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀ ਅਪ੍ਰੋਚ ‘ਚ ਨੁਕਸ ਲੱਗਾ. ਇਕ ਰੈਸਤੋਰਾਂ ‘ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ. ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਜੇ ਤੇਰਾ ਸਟਾਈਲ ਇਹੀ ਰਹਿਣਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਕੰਮ ‘ਚ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਨਾ. ਜਿਹਦੇ ਕੋਲ ਉਹ ਆਇਆ ਸੀ ਉਹ ਵੀ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਗਜੀਤ ਸਿੱਧੂ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਜਗਜੀਤ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਰਚਾ ਸੁੰਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੁਲਾਈ 1973 ‘ਚ. ਇਕ ਬੰਦਾ ਦਲਜੀਤ ਤੂਰ ਸੀ; ਉਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਾਮਲ ਹੋਇਆ. ਇਹ ਪਰਚਾ ਸੁੰਰੂ ਜਿੰਆਦਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ‘ਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ; ਇੰਡੀਆ ‘ਚ ਛੱਪਦੇ ਆਰਟੀਕਲਾਂ ਦੀ ਫੋਟੋ-ਕਾਪੀ ਕਰਕੇ ਵੀ ਛਾਪਦੇ ਸੀ.
–“ਸੁਰਿੰਦਰ ਧੰਜਲ 1974 ‘ਚ ਕਿਸੇ ਖਾਣ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ- ਉਦੋਂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੱਧੂ ਤੇ ਭੁਪਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ ਨੇ ਪਰਚਾ ਐਡਿਟ ਕੀਤਾ. ਇੰਡੀਆ ਹਰਪਾਲ ਟਿਵਾਣਾ ਦੀ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਆਈ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ ਆਰਟ ਫਾਊਂਡੇਸੰਨ’ ਬਣਾਈ. ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਮਕਾਨ ‘ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ. ਉਦੋਂ ਤੱਕ 1973 ‘ਚ ਅਜਮੇਰ ਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਕਲਸੀ ਵੀ ਵੈਨਕੂਵਰ ਆ ਗਏ.
–“1976 ਤੋਂ ਮੈਂ ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ ਨਾਲ ਫਿਰ ਜੁੜ ਗਿਆ. ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ ਪਰਚੇ ਦਾ ਪਬਲਿਸੰਰ ਸੀ. ਦਸੰਬਰ 1976 ‘ਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਵਿੰਡਸਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਪਰਚੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਮੇਰੇ ਜਿੰਮੇ ਆ ਗਿਆ. ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਪਰਚੇ ਦਾ ਮੈਟਰ ਹੈਂਡ-ਰਾਈਟ ਕਰਦੀ ਸੀ. ਦੋ ਸਾਲ ਦਾ ਸਾਡਾ ਬੇਟਾ ਸੀ. ਵਾਈਫ ਘਰੇ ਹੁੰਦੀ. ਸਾਰਾ ਹਫਤਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ. ਮੈਂ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਪੜ੍ਹਨਾ ਵੀ, ਹੋਰ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵੀ. ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਬਿਜੰੀ. ਜਦੋਂ ਮੈਂ ‘ਟੇਕਓਵਰ’ ਕੀਤਾ ਪਰਚਾ ਮਾਸਿਕ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ. 1978 ‘ਚ ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ. ਸੁਖਵੰਤ ਤੇ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਰਚਾ ਕੱਢਿਆ. ਜਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਕਦੀ ਵੀ ਏਨਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ. ‘ਵਤਨੋਂ ਦੂਰ’ 1983 ਤੱਕ ਚਲਾਇਆ.
–“ਮੈਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਵਤਨ ਦੀ ਯਾਦ ਬਹੁਤ ਆਉਂਦੀ ਸੀ. ਮੈਂ ਵਾਪਿਸ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਵਾਪਿਸ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ. 1976 ‘ਚ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਵਾਪਿਸ ਗਿਆ. ਮੇਰੇ ਮਨ ‘ਚ ਖਾਹਿਸੰ ਸੀ ਵਾਪਿਸ ਇੰਡੀਆ ਜਾਣਾ ਹੈ. ਪਰ ਏਥੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਕਮਿਊਨਟੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਚ ਸੰਾਮਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹੁਣ ਕੈਨੇਡਾ ਹੀ ਸਾਡਾ ਵਤਨ ਹੈ. ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਵਤਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਬੇਚੈਨ ਰਿਹਾ. ਦੂਜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਚੇਤਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਏਦਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ. ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ. 1982-83 ‘ਚ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ, ਏਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ. ਮੈਂ ਬੀ।ਏ। ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ. ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪੱਛਾਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਗਿਆ. ਇਸ ਪੱਛਾਣ ਨੂੰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਦ ਵਿਚ ‘ਵਤਨ’ ਪਰਚਾ ਕੱਢਿਆ.
–“‘ਵਤਨ’ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਕ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਬਾਰੇ ਸੀ. ਮੇਰੇ ਤਾਇਆ ਜੀ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨਾਤੇ ਦੀ ਜਾਗ ਲੱਗੀ. ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਸਾਲ 1973 ਦੇ ਅੰਤ ‘ਚ ਕਾਮਾ ਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਨਾਂ ਸੁਣਿਆ. 1974 ‘ਚ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਕਾਮਾ ਗਾਟੂ ਮਾਰੂ ਆਇਆ ਸੀ. ‘ਵਤਨ’ ਦੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਲਈ ਮੈਂ ਤੇ ਸੁਖਵੰਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਰਿਸਰਚ ਕੀਤੀ. ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਵੈਨਕੂਵਰ ਸਿਟੀ ਆਰਕਾਈਵਜੰ, ਤੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਪਬਲਿਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ (ਜਿੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ), ‘ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ. ਪਹਿਲੇ ਪਰਚੇ ਲਈ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ. ਉਦੋ ਮੈਂ ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ਕਰਦਾ ਸੀ; ਨਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ‘ਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ. ਐਮ।ਏ। (ਸੋਸਿਓਲਿਜੀ) ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਦ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੀ.
–“’ਵਤਨ’ ਪਿੱਛੇ ਭਾਵਨਾ ਸੀ ਕਿ ਕੰਮ ਚਲੰਤ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ. ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ. ਕਾਰਣ ਸਾਡੇ ਖਿਆਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਸੀ. ਏਥੋਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਉਦੋਂ ਨਿਘਾਰ ‘ਚ ਆ ਗਈ ਸੀ. 1980-81 ‘ਚ ਗੈਰ-ਸਾਹਿਤਕ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਆ ਗਏ. ਉਹ ਸਭਾ ਨੂੰ ਚੌਧਰ ਲਈ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਪਾੜ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ. ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਬੰਦੇ ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਕੰਮਾ ‘ਚ ਵੀ ਸੰਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਵੱਖਰਾ ਬੈਠਣ ਲੱਗ ਪਏ. ਮੈਂ , ਸੁਖਵੰਤ, ਅਮਰਜੀਤ, ਭੁਪਿੰਦਰ ਢਿਲੋਂ ਵਗੈਰਾ. ਅਸੀਂ ਜੁੱਟ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ‘ਵੈਨਕੂਵਰ ਸੱਥ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਬਣਾਈ. ਕਮਿਊਨਿਟੀ ‘ਚ ਬਹੁਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਨ. ਸਾਡਾ ਮਕਸਦ ਏਥੋਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਗਰਭੂਮੀ ‘ਚ ਲਿਆਣਾ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਜੋ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ. ਮੈਂ ਤੇ ਸੁਖਵੰਤ ਨੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਲੇਖ ਲਿਖੇ. ਲੇਖਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਪਰ ਲਿਖਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸੀ. ਸਾਡੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਾਂਝ ਉਦੋਂ ਸੁੰਰੂ ਹੋਈ. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਉਹ ਸਨ: 1।ਸਾਡੇ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਮਿਲਦੇ ਨੇ: ਖੇਤਾਂ ‘ਚ ਕਲੀਨ-ਅੱਪ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ, ਕੈਬ ਚਲਾਣਾ, ਰੈਸਤੋਰਾਂ ‘ਚ ਭਾਂਡੇ ਧੋਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਜਿ਼ਆਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ. ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਰੈਸਤੋਰਾਂ ਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਕਪੜੇ ਤੇ ਭਾਡੇ ਧੋਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ. ਜਿਹੜੇ ਕੰਮ ਗੋਰੇ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ. ਕਿਸੇ ਵੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਯੌਰਪ ਦੇ ਦੇਖੋ ਸਾਡੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ. ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਵੈਨਕੂਵਰ ਏਅਰਪੋਰਟ ‘ਤੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ. ਪਿਤਾ ਤੇ ਮਾਤਾ ਦੋਨਾਂ ਨੇ, ਤੇ ਮੈਂ ਖੁਦ ਏਅਰਪੋਰਟ ‘ਤੇ ਬਰੂਮ ਓਪ੍ਰੇਟਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ. ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਬੰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਜਿ਼ਆਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਨ, ਲੀਫਲੈਟਸ ਵਗੈਰਾ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ. ਘਟ ਉਜਰਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਰੱਦ ਹੋਇਆ ਕੰਮ ਸਾਡੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ.”
ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ?
–“ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ, ਪਰ ਅਨੈਰਜੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਫਾਈਟ ਕਰਨ ਦੀ.”
ਕਿੱਦਾ ਦੀ ਨਸਲਪ੍ਰਸਤੀ ਸੀ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ?
–“1970 ਦੇ ਸੁੰਰੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ. ਗੋਰਾ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢ ਜਾਂਦਾ, ਸਾਡੇ ਵਲ ਥੁੱਕ ਸੁੱਟਦੇ. ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਜਾਂਦੇ. ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪੋਜੀਸ਼ਨ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ. ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਗੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੇੜਦੇ ਨੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ. ਪਰ ਮੁੰਡੇ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਜਿ਼ਆਦਾ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਨ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦਿਆ ਹੀ ਹੱਕ ਮੰਗਣੇ ਸੁੰਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ. ਪੁਰਾਣੇ ਆਏ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਗੋਰੇ ਹੱਕ ਤਾਂ ਦੇਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਏਥੇ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸਨਲ ਲਿਬਰਟੀ ਦਾ ਸੀ. ਕਾਫੀ ਦੰਗੇ ਹੋਏ. ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਹੋਏ. 1979 ‘ਚ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ. ਛੋਟੇ ਸੰਹਿਰਾ ‘ਚ, ਬੀ।ਸੀ। ‘ਚ, ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਵਰਕਰ ਕੁੱਟ ਦੇਣਾ ਇਕੱਲਾ ਦੇਖ ਕੇ ਜਾਂ ਕਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ. ਆਪਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਜੱਥੇਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਜੁਆਬ ‘ਚ ਗੋਰੇ ਕੁੱਟਣੇ ਸੁੰਰੂ ਕੀਤੇ. ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਨਵੇਂ ਆਇਆਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਭੇੜ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ. ਟੀ।ਵੀ।ਅਖਬਾਰਾਂ ‘ਚ ਕਈ ਵੇਰ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆ ਵਾਰਦਾਤਾ ਦਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ. ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਲੜਾਕੇ ਹਨ.
-“ਹਰਦਿਆਲ ਬੈਂਸ ਨਵਿਆ ਦਾ ਖਾੜਕੂ ਨੇਤਾ ਸੀ, ਵੱਡੇ ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਕਾਮਰੇਡ. ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਪੁਰਾਣਿਆ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੇ ਸਟਾਈਲ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦੇ. ਹਰਦਿਆਲ ਬੈਂਸ ਨੇ ਨਵਿਆਂ ਦੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਤਕੜੀ ਕੀਤੀ, ਇਕ ਗਿਰਜਾ ਖ੍ਰੀਦ ਕੇ ਉਹਦੇ ‘ਚ ਦੇਸੰ ਭਗਤ ਟੈਂਪਲ ਬਣਾਇਆ. ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਫੋਜੀ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ’ ਇਸ ਸਟ੍ਰਗਲ ਬਾਰੇ ਹੈ.
–“ਬੈਸ ਨੇ ‘ਈਸਟ ਇੰਡੀਅਨ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ’ ਬਣਾਈ ਸੀ. ਪੁਰਾਣੇ ਨਵਿਆਂ ਨੂੰ ਬਲੇਮ ਕਰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਗਿਆਂ ਕਰਕੇ ਨਸਲਵਾਦ ਵਧਿਆ ਹੈ. ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ‘ਜੁਗਤੂ’ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹਦਾ ਜਿੰਕਰ ਹੈ.”
ਸੁਆਲ: ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਮਸਲੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੋਏ?
–“ਖੇਤ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਬੜਾ ਸੰਜ਼ੀਦਾ ਸੀ. ਏਥੇ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਆਏ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਤੇਜ਼ ਤਰੀਨ ਬੰਦੇ ਖੇਤਾਂ ‘ਚ ਕੰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ. ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਾਈਬੰਦਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਸਨ. ਖੇਤਾਂ ‘ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘਟ ਉਜਰਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ. ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਏਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਿਲੀਨੇਅਰ ਬਣੇ ਹਨ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ‘ਚ, ਧਾਲੀਵਾਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਈ, ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆ ‘ਚ ਜੋ ਨਿਤ ਪਾਠ ਕਰਵਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰੇ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਸੋਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਅਮੀਰ ਬਣੇ ਨੇ.”
ਸੁਆਲ:: ਹੋਰ ਕੋਈ ਅਹਮ ਮਸਲਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ?
–“ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਤਸ਼ਦਦ ਹੁੰਦਾ ਸੀ- ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ 1970ਵਿਆਂ ‘ਚ ਆਏ, 1980 ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵੀ ਆ ਗਏ. ਪਰਵਾਰ ਆਉਣ ਨਾਲ ਪੰਗੇ ਪੈਣੇ ਸੁੰਰੂ ਹੋ ਗਏ. ਸ਼ਰਾਬ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ. ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਕੇ ਬੀਵੀਆਂ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ‘ਲਾਈਫ ਸਟਾਈਲ’ ਗਲਤ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ. ਅਜਿਹੇ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ‘ਵਤਨ’ ‘ਚ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ. ਪਰ ਅਸੀਂ ਥੱਕ ਗਏ.
–“1994 ‘ਚ ‘ਵਤਨ’ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ. ਮਿਹਨਤ ਬਹੁਤ ਜਿੰਆਦਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ. ਪੈਸੇ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਥੱਕ ਗਏ. ਥੱਕ ਕੇ ਅਸੀਂ ‘ਸੰਘਰਸੰ ਦੇ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ’ ਕਿਤਾਬ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ.
–“ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਮੈਂ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਜਜੰਬਾਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਮੈਂ ਪੱਕ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਚੇਤਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੈੱਫਟ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਜਜੰਬਾਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ. ਮੈਂ ਬੀ।ਏ। ‘ਚ ਮਾਰਕਸੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਤੁਅੱਲਕ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕੋਰਸਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ. ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਗੋਰਕੀ ਦੇ ਨਾਵਲ ਤੇ ਸਟੇਨਬੈੱਕ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਗ੍ਰੇਪਸ ਔਫ ਰੌਥ’ ‘ਔਫ ਮਾਈਸ ਐਂਡ ਮੈੱਨ’ ਪੜ੍ਹੇ. ਪੋਸਟ ਆਫਿਸ ‘ਚੋਂ ਲੰਚ ਮਿੱਸ ਕਰ ਦੇਣਾ. ਡੇਢ ਡਾਲਰ ਬਚਾ ਕੇ ਕਿਤਾਬ ਖ੍ਰੀਦਣੀ . 1970ਵਿਆਂ ‘ਚ ਮੈਂ ਚੇਤੰਨ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਗਲੋਬਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਖੱਬੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ.
ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਆਪ ਹੀ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ:–“ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਦੇ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ; ਮੇਰੀ ਖਾਹਸ਼ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਾਂ ਹੈ. ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸ ਹੈ. ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਫਾਰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਨਾਤਾ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ. ਮੇਰੇ ‘ਚ ਭਾਸ਼ਾ ਸੂਝ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹੀ ਹੈ. ਜੇ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਾਲ ਬਾਦ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ.”
***